B. Bài hát có lối dùng chữ độc đáo và kỹ thuật dùng ẩn ý diễn tả sự mong manh và nỗi xót xa trong tình yêu thời chiến:
Trúc Phương được gọi là "Ông Hoàng Boléro" qua những bài hát tuyệt diệu dưới điệu nhạc boléro. Tuy nhiên, ông có một biệt tài khác mà ít có ai sánh được. Đó là cách dùng chữ độc đáo.
Du Tử Lê (2011) nói, "[X]ương sống của hầu hết những ca khúc của Trúc Phương là loại ngôn ngữ rất mộc. Chữ ‘mộc’ ở đây, tôi dùng theo nghĩa những ngôn từ không hoa mỹ, sáo mòn hay bác học. Nó dân dã. Chân chất. Ðơn giản. Ðời thường." Nhiều khi, cách dùng chỉ một chữ duy nhất của Trúc Phương cũng có nét độc đáo. Duy Tâm (2015) nói, "[C]ó một từ ngữ duy nhất mà theo tôi cái từ ngữ đơn độc, chính là nét đặc thù độc nhất vô nhị, tiêu biểu nhất cho dòng nhạc của Trúc Phương... từ ngữ đó là chữ “trót” đã được ông sử dụng trong rất nhiều bài ca viết cho tình yêu và thân phận con người."
Trong "24 Giờ Phép," Trúc Phương biểu lộ cách dùng chữ độc đáo trong lời ca. Lối dùng chữ độc đáo kết hợp với cách dùng kỹ thuật ẩn ý tinh tế khiến bài hát tạo tác dụng sâu sắc trên khán giả..
1. Những nhóm chữ độc đáo gây chú ý và tạo ấn tượng mạnh trên khán giả:
Trúc Phương có lối dùng chữ rất độc đáo trong hầu hết các bản nhạc ông viết. Sau ̣đây là vài thí dụ: "cỏ may đan dấu chân tròn" (Bông Cỏ May); "lửa thù no đôi mắt" (Trên Bốn Vùng Chiến Thuật); "Gio Linh đón thây giặc về làm phân xanh cây lá" (Trên Bốn Vùng Chiến Thuật); "Một nửa ba năm," "Từ bàn tay tiên," "Môi em đang xinh" (Để Trả Lời Một Câu Hỏi); "Đời không dám tới" (Kẻ ở Miền Xa); "Cỏ ưu tư muộn phiền lên xám môi" (Thói đời); "lúa chín tô mồ hôi" (Tình Thắm Duyên Quê); "Kín vai sương tóc lệch đường ngôi" (Người Xa Về Thành Phố).
Trong "24 Giờ Phép," Trúc Phương thể hiện cách dùng chữ độc đáo này rải rác trong khắp bài hát. Trong phần trên, ta đã thấy những cách dùng chữ độc đáo trong "tìm người thương trông người thương," "chuyện buồn dương gian lẩn mất," "nguyên thủy loài người," "ta đưa ta đến vùng tuyệt vời," "đêm lạc loài," "giấc ngủ mồ côi," "sợ làm đêm vui rũ xuống," "ngẩng trông đôi mắt đỏ." Những câu độc đáo này, tuy có thể hơi khó hiểu lúc mới nghe, khiến cho bài hát trở nên khó quên và làm khán giả tò mò, thắc mắc. Ngoài ra, Trúc Phương khéo léo trộn các nhóm chữ độc đáo với các nhóm chữ bình dị dễ hiểu, giúp khán gỉả hiểu ý nghĩa của bài hát. Hơn nữa,Trúc Phương trải đều các nhóm chữ độc đáo trên khắp bài, khiến khán giả luôn luôn được kích động và chú ý.
Thế nào là "độc đáo"?
Độc đáo không có nghĩa kỳ quặc, mà có nghĩa khác thường một cách duy nhất. Thí dụ câu "chuyện buồn dương gian lẩn mất" có nghĩa những chuyện buồn thông thường đã biến mất. Chữ "dương gian" chỉ trên thế giới này, nghĩa là những việc thông thường. Ít ai dùng "dương gian" ̣để chỉ "thông thường" nhưng điều đó không có nghĩa cách dùng đó là kỳ quặc, và ai cũng hiểu ngay ý nghĩa của nó. Chữ "lẩn mất" chỉ "biến mất," "chạy đi," nghĩa là không còn. Tương tự, ít ai dùng "lẩn mất" để chỉ "không còn," hoặc "không có," nhưng cách dùng đó không có gì là kỳ quặc vì ai cũng hiểu ngay ý nghĩa.
Độc đáo có thể có hay không có ẩn dụ. Nếu có ẩn dụ, ẩn dụ đó có tính chất gợi ý tức khắc và không làm cho người nghe phải suy nghĩ ̣đi qua nhiều giai đoạn. Thí dụ "giấc ngủ mồ côi" là một ẩn dụ độc đáo gợi ý tức khắc giấc ngủ thiếu thốn, nhưng "giấc ngủ ăn xin" là một ẩn dụ kỳ quặc và phải mất hai bước suy diễn (mồ côi → thiếu thốn → ăn xin).
Tác dụng của cách dùng chữ độc đáo thế nào?
Cách dùng chữ độc đáo thường gây ra sự chú ý, tạo ấn tượng mạnh trên khán giả, và làm nổi bật ý tưởng. Khi nghe "24 Giờ Phép" có thể có nhiều người không hoàn toàn hiểu rõ nghĩa của nhóm chữ "nguyên thủy loài người" hay "giấc ngủ mồ côi" nhưng vẫn thích nghe, và nghêu ngao hát theo. Khán giả bị lôi cuốn vào cách dùng chữ khác thường, và tuy họ không nhất thiết thấu triệt ý nghĩa hoàn toàn, họ vẫn có một chút khái niệm tổng quát. Nhưng không phải lúc nào dùng cách diễn tả khác thường cũng hay. Như đã trình bày ở trên, ta biết có những lối dùng chữ khác thường nhưng thiếu hiệu quả, vô duyên, kỳ quặc, quái đản, và nhiều khi còn phạm thuần phong mỹ tục nhất là những chữ thô tục. Trúc Phương biết cách lựa từ ngữ một cách điêu luyện, và qua các câu độc đáo, ông khiến ca khúc "24 Giờ Phép" khó quên và ghi cảm xúc mạnh trên khán giả.
Trong một bài hát, lời ca thường không có tác dụng mạnh trên khán giả bằng giai điệu và tiết tấu. Một bài hát hay luôn luôn là phải có giai điệu và tiết tấu hay. Nhiều khi hòa âm hay cũng làm bài hát hay cho dù lời không hay lắm. Nhưng có những lúc lời ca làm tăng hiệu lực của giai điệu và tiết tấu để ghi sâu vào khán giả toàn thể nội dung bài hát. "24 Giờ Phép" là ca khúc mà lời ca độc đáo đem lại sắc thái tuyệt vời cho toàn thể bài hát. Trong "24 Giờ Phép," lời ca hầu hết là hay. Cho dù có vài chỗ tối nghĩa, khó hiểu, hoặc vài từ ngữ gượng ép (thí dụ như chữ "về" trong "Thương quê hương về bé nhỏ tình này"), những câu hoặc nhóm chữ này không đáng kể. Khán giả thường bỏ qua hoặc không để ý một vài từ ngữ khó hiểu.
2. Với bố cục rõ rệt và lối dùng "cho thấy, đừng kể" bài hát trở nên linh động và lôi cuốn:
Bài hát có bố cục rõ rệt và cân đối. Bài hát có ba phiên khúc và một điệp khúc, sắp xếp theo thứ tự thời gian. Phiên khúc đầu mở đầu câu chuyện trực tiếp và cảnh anh lính đi về nhà, thấy người yêu đã đứng chờ. Phiên khúc thứ nhì tả cảnh hai người ngượng ngập không nói nên lời lúc gặp nhau. Điệp khúc, và là cao điểm của bài hát, nói đến cảnh hai người ở bên nhau âu yếm cả đêm. Phiên khúc chót là cảnh chia tay.
Với bố cục rõ rệt theo thứ tự thời gian, bài hát khiến khán giả ý thức được khoảng thời gian 16 tiếng mà hai người bên nhau.
Trúc Phương áp dụng kỹ thuật "cho thấy, đừng kể" triệt để, và với một sự tế nhị, kín đáo. Có thể bạn sẽ nói, "Nếu đã 'cho thấy' thì làm sao mà kín đáo được?" Nhưng có nhiều cách "cho thấy," cũng như có nhiều cách "kể." Thí dụ, câu "ngẩng trông đôi mắt đỏ" cho thấy hình ảnh cô người yêu (thấp hơn anh lính) ngẩng đầu lên nhìn vào mắt lẫn nhau, và nhận ra đôi mắt đỏ vì ngủ không đủ. Một câu chỉ có năm chữ nhưng gói ghém biết bao nhiêu ý nghĩa.
Ông cho thấy "chân nghe quen từng viên sỏi đường nhà," thay vì kể sự hồi hộp của anh lính không biết người yêu mình có trông chờ mình; "người yêu đứng chờ ngoài đầu ngõ bao giờ" thay vì kể nỗi mừng rỡ của anh lính; "làm bằng dấu đôi tay" khiến cảnh tượng trở nên linh động, thay vì kể sự ngượng ngập giữa hai người; "Đêm lạc loài giấc ngủ mồ côi" thay vì kể cơn vui vầy hoan lạc qua đêm; "đưa nhau cuối đường" thay vì kể nỗi bịn rịn quyến luyến của hai người; "Ngẩng trông đôi mắt đỏ" thay vì kể dấu vết cuộc vui qua đêm. Khán giả thu thập những hình ảnh đó và tự tạo nên cảm nghĩ và suy diễn để hiểu những gì xảy ra, và do đó được lôi cuốn vào câu chuyện. Bằng cách "cho thấy" một cách vừa rõ rệt vừa tinh tế, Trúc Phương tạo ra những hình ảnh sống động, khiến khán gỉả có một cảm nghĩ nhẹ nhàng và êm ả, nhưng có chút xót xa cho sự mong manh, hoang mang, hoặc tạm bợ của những cuộc tình trong thời chiến.
3. Với kỹ thuật dùng ẩn ý tinh tế, bài hát hàm chứa nỗi niềm chua chát cay đắng của chuyện tình trong thời chiến
Với một bố cục rõ rệt mạch lạc và cách dùng chữ giản dị chấm phá bởi những nhóm chữ độc đáo, lời ca của "24 Giờ Phép" kể một câu chuyện đơn giản dễ hiểu. Tuy nhiên, trong suốt bài hát, có một cái gì chua chát, cay đắng. Anh lính gặp lại người yêu sau một thời gian dài xa cách, lẽ ra anh nên diễn tả sự vui mừng và hân hoan. Tuy nhiên, nghe xong cả bài, khán giả không thấy cái vui mừng hân hoan được bộc lộ mà chỉ có vài gợi ý dè dặt.
Ngay trong phiên khúc đầu, với "24 giờ," ta thấy cái giới hạn thời gian ngắn ngủi nói lên sự chấp nhận, nhưng anh lính không tỏ lời than vãn. Anh lộ sự e dè khi anh "tìm người thương trông người thương." Khi thấy "người yêu đứng chờ ngoài đầu ngõ" anh chỉ lộ ra chút mửng rỡ như thể hoàn hồn sau nỗi hoang mang lo lắng qua chữ "bao giờ." Sau đó, hai người luống cuống không biết nói gì với nhau, mà chỉ vụng về diễn tả lời yêu thương qua "làm bằng dấu đôi tay." Ngay cả trong lúc hai người đưa nhau "đến vùng tuyệt vời" cũng không có sự thích thú tình cảm. "Vùng tuyệt vời" hàm ý sự khoái cảm vật chất, và sau đó đêm hội ngộ chỉ là một "đêm lạc loài" thiếu ngủ. Đến lúc chia tay, hai người sợ làm mất đi "đêm vui" và nhìn nhau trong "đôi mắt đỏ" và anh lính trở về với hiện tại của "16 giờ bỏ trời đất bơ vơ."
Không một lời hẹn tái ngộ, không một lời chúc bình an.
Bạn có thể cho rằng bài hát quá chú trọng về vật chất và thiếu tình yêu nhẹ nhàng. Nhưng thực ra, Trúc Phương dùng những khía cạnh vật chất để nói lên sự mong manh, chua chát của cuộc tình thời chiến. Thí dụ như lúc mới gặp lại, hai người không biết diễn tả lời lẽ yêu thương thế nào, mà chỉ qua cử chỉ, tay nắm tay, hoặc ôm nhau. Bằng cách "cho thấy" thay vì "kể," Trúc Phương làm nổi bật mối tình yêu thương đằm thắm của hai người. Nhưng cái hay của "cho thấy" không chỉ lôi cuốn người nghe, mà còn có một tác dụng mạnh mẽ hơn. Đó là Trúc Phương "cho thấy" một cảnh nhưng dùng cái đó để kể một ý tưởng khác. Cái ý tưởng đó là sự mong manh, chua chát, cay đắng trong chuyện tình thời chiến. Lối diễn tả gián tiếp hoặc ẩn ý này rất có hiệu quả, nhưng không phải ai cũng làm được. Cái khó là làm sao những cảnh cho thấy phối hợp với nhau một cách chặt chẽ để khiến cho khán giả nảy ra được ẩn ý mà tác giả muốn trình bày.
Trong văn chương, thi ca, cách diễn tả ẩn ý rất khó, nhưng nếu làm đúng, sẽ đạt được tác dụng mạnh mẽ. Đó là vì khán giả bị lôi cuốn vào câu chuyện hoặc cảnh tượng, mẩu đối thoại, một cách không ý thức trong việc khám phá ra cái ẩn ý đó. Ngoài ra, khi khám phá cái ẩn ý đó, khán giả cảm thấy như được "thưởng" trong việc tìm tòi này, và do đó thưởng thức tác phẩm nhiều hơn.
Cách dùng ẩn ý trong văn chương thi ca có nhiều mục tiêu, nhưng quan trọng nhất là gia tăng giá trị của tác phẩm, vì nó làm giảm bớt sự sáo rỗng hoặc tầm thường của lối diễn tả trực tiếp. Thí dụ, để nói đến tình mẹ thương con, bạn có thể viết, "Mẹ tôi nhịn đói để chúng tôi có được những bữa cơm no đủ." Câu đó nói đến sự hy sinh của bà mẹ một cách trực tiếp. Không có gì sai, nhưng hãy so sánh với câu này, "Chúng tôi có những bữa ăn no đủ, nhưng mẹ tôi không bao giờ ăn cùng với chúng tôi và luôn luôn nói là mẹ đã ăn rồi." Cái gợi ý đó khiến người đọc tò mò, và muốn tìm hiểu thêm. Những gợi ý khác sẽ dần dần cho người đọc khám phá là bà mẹ nhịn đói để các con được ăn uống đầy đủ.
Kỹ thuật ẩn ý hơi khác với lối diễn tả "tối thiểu" (minimalist) nhưng có vài nét tương tự, và có lẽ có hiệu quả hơn. Trong lối viết "tối thiểu," "ít là nhiều" (less is more). Bằng cách viết ít, tác giả khiến người đọc tham gia vào câu chuyện hoặc cảnh tượng (Fassler 2013). Kỹ thuật "tối thiểu" thường có những yếu tố sau: từ ngữ giảm thiểu; câu ngắn gọn; không nói đến ý nghĩ hoặc tư tưởng của nhân vật; dùng từ ngữ không trau chuốt và tránh thậm xưng; thiếu hoặc không có người kể; dùng nhiều đối thoại; ít tính từ, và nếu có không dùng tính từ hoa mỹ; dùng "cho thấy" hơn là "kể"; chú ý đến mô tả chuyện hàng ngày; và chú trọng đến thời hiện tại (Greaney 2012).
Kỹ thuật ẩn ý giống kỹ thuật "tối thiểu" ở chỗ không nói đến ý nghĩ riêng tư của nhân vật và dùng "cho thấy" hơn là "kể." Một nét đặc biệt của kỹ thuật ẩn ý là ̉dùng từ ngữ giảm thiểu cho cái ần ý, nhưng lại mô tả dài dòng cho các ý không dính líu đến ẩn ý như là một cách "đánh lạc hướng" khán giả, và cố tình che giấu ý tưởng (ẩn ý).
Trong "24 Giờ Phép," Trúc Phương dùng kỹ thuật ẩn ý dưới nhiều hình thức, từ dài dòng cho tới vắn tắt. Ông dùng cả một phiên khúc (phiên khúc thứ nhì) để mô tả cảnh hai người luống cuống, vụng về trong lời nói, dùng cử chỉ để thay lời yêu thương. Cái ẩn ý hoang mang được gợi ra. Họ không biết nói gì cho đúng, và sợ là nói những câu vô tình tạo ra hiểu lầm, hoặc không diễn tả đúng ý của họ. Ta thấy hai người có tâm trạng ngần ngại, và nâng niu tình yêu của họ như cái gì dễ vỡ, dễ tan. Sau giây phút bỡ ngỡ ban đầu, hai người lăn xả vào "vùng tuyệt vời," thức đêm thiếu ngủ bên nhau. Chỉ với một câu vắn tắt "Đêm lạc loài giấc ngủ mồ côi," Trúc Phương diễn tả sự hoang dã, có vẻ cuồng nhiệt, khác hẳn với lúc gặp nhau ngỡ ngàng không nói nên lời. Quả là một sự tương phản. Cái tương phản đó biểu lộ nỗi sợ sệt cho sự mong manh của cuộc tình. Với thời gian ngắn ngủi, họ không muốn phí phạm thì giờ, và tận dụng những gì trong khoảng thời gian bên nhau. Ngày hôm sau, khi cô gái tiễn đưa người yêu về chiến tuyến, ta thấy sự bịn rịn quyến luyến không muốn xa nhau qua "đưa nhau cuối đường" và quý trọng cuộc vui bên nhau với cùng thái độ e dè "sợ làm đêm vui rũ xuống." Hai người biết có thể sẽ không có lại giờ phút ̣đó, vì bất cứ chuyện gì cũng có thể xảy ra với anh lính. Trúc Phương muốn diễn tả sự mong manh, nỗi hoang mang trong tình yêu của hai người, nhưng ông không nói thẳng ra, và dùng cái ý tưởng đó là ý chính, và là một ẩn ý.
Qua lối dùng ẩn ý, Trúc Phương dùng câu chuyện về phép của anh lính để nói lên sự mong manh, cay đắng trong chuyện tình thời chiến. Cuộc hội ngộ ngắn ngủi, vội vàng, cho thấy nỗi xót xa trong cuộc tình vì không có gì chắc chắn xảy ra cho người lính chiến đấu nơi sa trường.
C. Kết Luận:Ca khúc "24 Giờ Phép" kể một chuyến nghỉ phép ngắn ngủi của anh lính gặp lại người yêu. Với biệt tài dùng chữ độc đáo, Trúc Phương biến một câu chuyện đơn giản thành một tác phẩm tuyệt vời, có tác dụng mạnh trên khán giả qua những diễn tả khó quên. Ngoài ra, với giai điệu chậm buồn và kỹ thuật dùng ẩn ý điêu luyện, Trúc Phương dùng cuộc hội ngộ hai người để nói lên sự mong manh và nỗi niềm xót xa trong cuộc tình thời chiến.
CẢM TẠTôi xin có lời cảm tạ các bạn trên trang mạng Dân Làm Báo đã có lời khích lệ trong các bài về âm nhạc trước và giúp tôi có ý định viết bài này, đặc biệt là lời yêu cầu của bạn daubetangthuong và bạn bức xúc.
© 2015 Cao-Đắc Tuấn (Danlambao)
______________________
Tài Liệu Tham Khảo:
1. Cường Miệt Dưới. 2011. Ẩn dụ trong thi ca. 9-5-2011.
http://emvemietduoi.blog...rong-thi-ca-c-drive.html (truy cập 5-3-2015).
2. De Cock, Valérie Cochen và Dauvilliers, Yves. 2011. Current and Future Therapeutic Approaches in Narcolepsy.
http://www.medscape.org/viewarticle/751783 (truy cập 22-2-2015).
3. Du Tử Lê. 2011. Khuynh hướng và những nét đặc thù trong nhạc Trúc Phương (tt). 26-1-2011.
http://www.nguoi-viet.co...p;zoneid=16#.VQTcT8ItHzA (truy cập 14-3-2015).
4. Duy Tâm. 2015. Trúc Phương, người "trót" viết nhạc tình. 14-1-2015.
http://www.hocxa.com/Nha...tVietNhacTinh_DuyTam.php (truy cập 14-3-2015).
5. Fassler, Joe. 2013. Why the Phrase 'Less Is More' Means So Much to Tracy Chevalier. 22-1-13.
http://www.theatlantic.c...-tracy-chevalier/267399/ (truy cập 8-3-2015).
6. Gloom. 2013. Why Do Men Feel Sleepy After Sex? Prolactin, Oxytocin, Vasopressin, et al. 24-4-2013.
http://mentalhealthdaily...tocin-vasopressin-et-al/ (truy cập 27-2-2015).
7. Greaney, Phil. 2012. An Introduction to literary minimalism in the American short story. 7-2-2012.
https://philgreaney.word...he-american-short-story/ (truy cập 8-3-2015).
8. Hợp Âm Việt. Không rõ ngày. 24 Giờ Phép. Không rõ ngày.
http://hopamviet.com/she...67/hai-muoi-bon-gio-phep (truy cập 14-3-2015).
9. Tín Đức. 2012. Nhớ nhạc sĩ Trúc Phương (1933 – 1995).
https://vuthat.wordpress...i-truc-phuong-1933-1995/ (truy cập 14-3-2015).
10. Văn Nghệ. 2011. Những Nhạc Sĩ Vô Cùng Bất Hạnh. 25-8-2011.
http://vanghe.blogspot.c...si-vo-cung-bat-hanh.html (truy cập 14-3-2015).
11. Wenner, Melinda. 2013. Why do guys get sleepy after sex? 1-2-2013.
http://www.livescience.c...et-sleepy-after-sex.html (truy cập 14-3-2015).
12. Wikipedia. 2015. Trúc Phương. Thay đổi chót: 11-3-2015.
http://vi.wikipedia.org/...%C3%BAc_Ph%C6%B0%C6%A1ng (truy cập 14-3-2015).