Người chinh phụ trong "Chinh Phụ Ngâm" nhớ chồng và cảm thấy cô đơn. Nhưng nàng nghi ngờ chồng và không có niểm tin là chồng có còn thương yêu mình nữa không:
Chẳng hay muôn dặm ruổi giong,
Lòng chàng có cũng như lòng thiếp chăng.
Lòng chàng ví cũng bằng như thế,
Lòng thiếp đâu dám nghĩ gần xa.
Hướng dương lòng thiếp như hoa,
Lòng chàng lẩn thẩn e tà bóng dương.
("Chinh Phụ Ngâm," câu 299 – 304.)
Cô gái xác nhận thêm lần nữa là cô lúc nào cũng yêu chàng trai. Hơn thế nữa, cô còn khẳng định là cho dù người yêu cô có bị thương tích tật nguyền hoặc trở về nguyên vẹn với chiến công hiển hách, tình yêu cô dành cho anh vẫn không thay đổi ("Mai kia anh trở về, anh trở về/ Dẫu rằng dẫu rằng không còn vẹn như xưa/ Dù anh trở về trên đôi nạng gỗ/ Dù anh trở về bằng chiếc xe lăn/ Hoặc anh trở về bằng chiến công đầy/ Tình em vẫn chẳng đổi thay."). Lời hứa hẹn đó khiến ta liên tưởng đến bài "Kỷ Vật Cho Em" do Phạm Duy phổ nhạc từ thơ của Linh Phương (Ngô 2014). "Kỷ Vật Cho Em" không phải là lời cô gái nói với người yêu, mà là lời chàng trai nói với cô gái. Do đó, câu nói có phần chua chát, thực tế, và có chút gì xót xa. Chàng trai trong "Kỷ Vật Cho Em" tưởng tượng những gì có thể xảy ra với anh: chàng có thể trở về nguyên vẹn và ca khúc khải hoàn với các chiến công hiển hách, chàng có thể chết nằm trong hòm gỗ, bị thương tích nằm trên băng ca, hoặc chống nạng gỗ vì cụt chân:
Anh trở lại có thể bằng chiến thắng Pleime,
Hay Đức Cơ, Đồng Xoài, Bình Giã,
Anh trở về anh trở về hàng cây nghiêng ngả
Anh trở về, có khi là hòm gỗ cài hoa,
Anh trở về trên chiếc băng ca
Trên trực thăng sơn màu tang trắng
. . .
Anh trở về anh trở về trên đôi nạng gỗ
Anh trở về, anh trở về bại tướng cụt chân.
Em ngại ngùng dạo phố mùa Xuân,
Bên nguời yêu tật nguyền chai đá.
("Kỷ Vật Cho Em" - nhạc Phạm Duy/ lời Linh Phương.)
Với lời lẽ trong "Kỷ Vật Cho Em," ta thấy việc người lính trở về mang tật nguyền vì thương tích trong cuộc chiến là sự kiện rất có thật và có lẽ là hình ảnh thông thường. Nhưng người chinh phụ trong "Chinh Phụ Ngâm" không tưởng tượng ra hình ảnh chồng mình trở về với thân thể bị tàn phá bởi cuộc chiến. Nàng chỉ lo là chồng có an toàn không. Tương tự, cô gái trong "Xa Vắng" không nghĩ đến cảnh người yêu mình bị tàn phế vì thương tích do chiến tranh. Đây là điểm khác biệt quan trọng với cô gái trong "Cho Người Vào Cuộc Chiến" như sẽ được trình bày sau.
Cô gái suy nghĩ vẩn vơ, tự hỏi không biết người yêu hiện giờ đang ở đâu, đêm về có lạnh và có sương giăng phủ mờ không ("Anh giờ ở đâu?/ Đồi núi cao nguyên hay cuối miền sông hậu?/ Đêm nay ở đó gió lạnh không?/ Sương khuya có giăng giăng đầy?") Với chi tiết người lính có thể đi lưu động khắp nơi từ vùng cao nguyên tới vùng sông ngòi, ta có thể suy đoán người yêu cô đi trong một trong các binh chủng Tổng trừ bị (Nhảy Dù, Biệt Động Quân, Thủy Quân Lục Chiến).
Ta biết chiến sĩ trong các binh chủng này chiến đấu rất vất vả vì họ thường phải ra trận nhanh chóng và tham gia các trận đánh khốc liệt. Do đó, mức độ nguy hiểm rất cao. Cô gái biết rõ những gian nan nguy hiểm người yêu mình đối phó. Cô không biết làm gì hơn là nguyện cầu cho chàng được bình an và trở về ("Phương này em với những lời nguyện cầu/ Cho người đi sẽ có ngày trở về.") Cô gái chỉ mong ước hai người còn có nhau và tình yêu hai người vẫn thắm thiết như lúc ban đầu ("Cho tình ta thắm thiết tựa ngày đầu/ Xin cho chúng mình còn nhau.").
Tương tự, người thiếu phụ trong "Chinh Phụ Ngâm" mơ đến ngày chồng trở về ca khúc khải hoàn, danh vang và được triều đình trọng đãi:
Hộ chàng trăm trận nên công,
Buông tên ải Bắc, treo cung non Đoài.
Bóng kỳ xí giã ngoài quan ải,
Tiếng khải ca trở lại Thần Kinh.
Đỉnh non khắc đá đề danh,
Triều thiên vào trước cung đình dâng công
("Chinh Phụ Ngâm," câu 379 – 384.)
Nàng ao ước cùng kết lại mối duyên với chồng, sống hạnh phúc bên nhau cho bõ những ngày xa vắng nhớ nhung:
Thiếp xin muôn kiếp sau này,
Như chim liền cánh, như cây liền cành.
("Chinh Phụ Ngâm," câu 363 - 364.)
Liên ngâm đối ẩm đòi phen,
Cùng chàng lại kết mối duyên đến già.
Cho bỏ lúc xa sầu, cách nhớ,
Giữ gìn nhau vui thuở thanh bình.
("Chinh Phụ Ngâm," câu 407 - 410.)
Cô gái trong "Xa Vắng" cũng mong người yêu trở về chiến thắng vinh quang, và mơ ước đoàn tụ người yêu cho dù phải chờ đợi đến lúc tóc bạc già nua:
Chàng đi chinh chiến
Gieo neo rừng khuya
Là mong chiến thắng vai mang vòng hoa
. . .
Đợi chàng một hai năm
Hay là cả đời xuân xanh.
Ngày nao đầu pha tuyết sương
Vẫn mong tái ngộ một lần.
("Xa Vắng" của Y Vân.)
Cùng một đề tài về người con gái trông chờ người yêu hoặc chồng mình đi đánh giặc nơi xa, các tác giả của "Chinh Phụ Ngâm," "Xa Vắng," và "Cho Người Vào Cuộc Chiến" trình bày tâm tình người con gái có cùng nỗi nhớ nhung thương yêu, buồn bã vì cô đơn, và trông mong ngày hội ngộ. Nhưng ba tác phẩm có vài điểm khác biệt quan trọng, như sẽ được trình bày sau đây.
2. Khác với "Chinh Phụ Ngâm" và "Xa Vắng," ca khúc "Cho Người Vào Cuộc Chiến" biểu lộ tình yêu cao thượng và bản chất tế nhị của cô gái:
Người chinh phụ trong "Chinh Phụ Ngâm" được coi là bày tỏ ý tưởng "rất thật" (Nguyễn 1972, 151). Ngoài ra, "nàng đau buồn, thất vọng song nàng không bao giờ tuyệt vọng" (sđd., 161) và có "niềm tin chắc chàng sẽ sống trở về" (sđd., 163). Nàng thương nhớ chồng, nhớ những kỷ niệm bên nhau. Nàng không màng gì ̣đến phấn son trang điểm ("Vắng chàng, điểm phấn trang hồng với ai?"). Nàng bày tỏ lòng chung thủy với chồng và tự ví mình như hoa hướng dương ("Lòng thiếp đâu dám nghĩ gần xa/ Hướng dương, lòng thiếp đường xa"), nhưng nghi ngờ lòng dạ chung thủy của chồng ("Lòng chàng có cũng như lòng thiếp chăng?" "Lòng chàng lẩn thẩn, e tà bóng dương").
Cô gái trong "Xa Vắng" cũng bày tỏ nỗi niềm cô đơn và thương nhớ chồng. Cô ta cũng không màng đến trang điểm nhan sắc. Ngoài ra, cô có nỗi buồn tủi cho thân phận mình, và diễn tả cảnh khóc lóc, cho dù buồn thảm vì chia ly hoặc vui mừng khi hội ngộ:
Thương đời biển sầu bao la
Để cho cành hoa héo khô
Lỡ cung ái ân xuân thì.
. . .
Ước mong ngấn lệ ngày về
Thay dòng nước mắt chia ly
Lệ rơi nhiều hơn nước mưa
Dẫu cho bốn biển chẳng vừa.
("Xa Vắng" của Y Vân.)
Qua những điểm trên, ta thấy so với "Chinh Phụ Ngâm" và "Xa Vắng," ca khúc "Cho Người Vào Cuộc Chiến" có ít nhất ba điểm khác biệt đáng kể. Ba điểm này không hoàn toàn do sự khác biệt giữa ý tưởng riêng tư của Đặng Trần Côn, Y Vân, và Phan Trần vì các tác giả thường cố gắng viết phản ảnh tình trạng xã hội và con người lúc bấy giờ, hơn là trình bày ý kiến cá nhân.
Ba điểm đó như sau. Thứ nhất, như đã trình bày ở trên, cô gái trong "Cho Người Vào Cuộc Chiến" có suy nghĩ sâu sắc và tế nhị. Nàng biết tâm lý người yêu lo lắng nàng có thể bị cám dỗ hoặc quên anh. Do đó nàng cố gắng trấn an anh qua hành động không trang điểm phấn son, và tránh đi lại những nơi phồn hoa đông người, trước khi anh ra đi. Thứ nhì, nàng thẳng thắn nhắc đến những gì có thể xảy đến với người yêu khi anh trở về, kể cả anh chống nạng gỗ hoặc ngồi xe lăn. Nàng cho anh biết lúc nào nàng cũng yêu anh, cho dù anh bị tật nguyền vì thương tích. Thứ ba, tuy nàng thương nhớ người yêu, nàng không biểu lộ nỗi buồn thảm quá đáng, hoặc nghi ngờ người yêu, hoặc tủi thân cho cuộc đời mình. Khía cạnh này quan trọng vì nó nói lên bản chất lo xa và biết tâm lý của cô gái. Nàng không muốn người yêu phải bận tâm và lo sợ nàng buồn bã.
Cả ba đặc điểm này phù hợp lẫn nhau và biểu lộ tình yêu cao thượng của cô gái dành cho người yêu, vượt quá sự nhỏ nhen ích kỷ tầm thường của nhiều thiếu nữ trong tình yêu. Ta nên tìm hiểu thêm về lý do cho sự khác biệt này.
Một lý luận có thể đưa ra để giải thích sự khác biệt này. "Chinh Phụ Ngâm" và "Xa Vắng" là lời tâm sự của cô gái cho chính cô ta, như lời trong một quyển nhật ký, và không định cho người chồng hoặc người yêu cô đọc. Do đó, lời lẽ không có sự tế nhị hoặc sâu sắc. Ngược lại, cô gái "Cho Người Vào Cuộc Chiến" đang viết lời tâm sự như một lá thư gửi cho người yêu ngoài chiến tuyến. Vì vậy cô ta diễn tả khéo léo và có những nét tinh tế sâu sắc để trấn an người yêu.
Tôi không đồng ý hoàn toàn với lý luận này. Trước hết, sự tinh tế và sâu sắc không phải là một khía cạnh "xã giao" hoặc hình thức bên ngoài, mà là sự suy nghĩ chân thành, biết lo cho người khác, và biết đặt những việc quan trọng của người mình yêu lên trên những việc quan trọng của mình. Cho dù "Chinh Phụ Ngâm" và "Xa Vắng" là lời trong nhật ký hoặc lời chỉ cho người viết đọc, điều đó không có nghĩa là người viết không có quyền diễn tả sự suy nghĩ chân thành. Thực ra, chính vì là lời trong nhật ký, những ý tưởng được ghi nhận hoặc không được ghi nhận phản ảnh trung thực bản chất của người tâm sự. Thứ nhì, lời cô gái trong "Cho Người Vào Cuộc Chiến" không phải là lời khéo léo, nói ra để làm người yêu vui. Việc cô không trang điểm, không đi lại những nơi phồn hoa, không phải là lời nói suông, mà là những hành động cô đã làm trước khi người yêu cô ra đi. Ngoài ra, lời hứa chung thủy cho dù chàng chống nạng gỗ hay ngồi xe lăn không phải là lời làm cho người yêu mình vui hơn, mà trái lại có thể tạo những phản tác dụng vì anh ta có thể tin tưởng vào việc đó nên trở nên liều lĩnh hơn trong trận chiến.
Ta có thể hiểu sự khác biệt giữa "Chinh Phụ Ngâm" và "Cho Người Vào Cuộc Chiến" vì hai tác phẩm cách nhau khoảng hai trăm năm. Xã hội và các quan điểm sống, nề nếp, gíá trị con người, đương nhiên có nhiều điểm khác nhau. Nhưng "Xa Vắng" và "Cho Người Vào Cuộc Chiến" chỉ cách nhau có bảy năm, làm sao có thể có sự khác biệt nhiều được?
Có vài giải thích cho sự khác biệt giữa "Xa Vắng" và " Cho Người Vào Cuộc Chiến." Thứ nhất, cả hai đều là ca khúc diễn tả một khía cạnh nào đó xã hội, và không nhất thiết là khía cạnh đó phải giống nhau. Mỗi tác giả có một nguồn cảm hứng và mục tiêu khác nhau trong việc diễn tả ý tưởng. Y Vân có thể biết những suy nghĩ sâu sắc và tế nhị của người phụ nữ miền Nam, nhưng ông quyết định không nhắc đến vì đó không phải là mục tiêu nghệ thuật ông muốn đưa vào ca khúc "Xa Vắng." Thứ nhì, tuy chỉ cách nhau bảy năm, quả thực là tình trạng xã hội và vấn đề tình yêu trai gái trong miền Nam Việt Nam có sự khác biệt. Năm 1964, khi "Xa Vắng" ra đời, chiến tranh chưa đến mức tột đỉnh khốc liệt và chưa có lệnh Tổng động viên kêu gọi thanh niên trẻ ở tuổi học sinh và sinh viên. Năm 1971, khi ca khúc "Cho Người Vào Cuộc Chiến" ra đời, cuộc chiến đang đi qua sự khốc liệt nhất của chiến tranh và lệnh Tổng động viên đã được ban hành. Hàng ngàn sinh viên học sinh phải bỏ dở chuyện học hàng để gia nhập quân ngũ. Với chiến trường ngày càng khốc liệt, số người chết ngày càng gia tăng và thương binh trở về ngày càng nhiều, ý tưởng của các cô gái có người yêu trong quân đội ngày càng khác đi và phản ảnh thực tế của chiến tranh bấy giờ.
Cho dù có sự khác biệt giữa ba tác phẩm, ca khúc "Cho Người Vào Cuộc Chiến" vẫn phản ảnh trung thực tình trạng xã hội miền Nam bấy giờ và bản chất người phụ nữ miền Nam với lòng dạ sắt son chung thủy, và sâu sắc lo cho người yêu. Có thể có người cho rằng cô gái trong "Cho Người Vào Cuộc Chiến" chỉ là nhân vật giả tưởng, và không có ai có tình yêu cao thượng như vậy. Tuy nhiên, đối với người dân sống trong miền Nam trong thời chiến tranh, chuyện đó không có gì khác thường. Trong tình yêu hay tình vợ chồng, người con gái Việt Nam được dạy những đức tính trung thành, đoan trang, nhẫn nại, lo lắng chăm sóc cho người yêu, người chồng cả về vật chất lẫn tinh thần. Đương nhiên cũng có những người không tôn trọng tình nghĩa hoặc phản bội người yêu người chồng. Nhơng đó chỉ là một thiểu số và không tiêu biểu cho giới phụ nữ miền Nam. Trong bài "Cái Cò," (Cao-Đắc 2015) tôi đã trình bày những khía cạnh này của người phụ nữ miền Nam. Những đức tính này còn được biểu lộ mãnh liệt trong thời chiến như đã được chứng tỏ qua những tài liệu phỏng vấn hoặc hồi ký.
B. Ca khúc "Cho Người Vào Cuộc Chiến" diễn tả tâm tình cô gái hữu hiệu qua giai điệu êm ái và cách dùng chữ khéo léoMột bài hát về lời kể lể tâm sự thường có giai điệu chậm và nhẹ nhàng, nhưng phải có sự quyến rũ để khán gỉả không cảm thấy nhàm chán. Ca khúc "Cho Người Vào Cuộc Chiến" đạt được mục đích kể lể hữu hiệu qua sự phối hợp của giai điệu, tiết tấu, và lời nhạc.
1. Bài hát có giai điệu chậm chạp và êm dịu với điệp khúc lên cao nhấn mạnh lời hứa mạnh mẽ cho lòng chung thủy của cô gái:
Bài hát có ba phiên khúc và một điệp khúc. Ba phiên khúc có giai điệu và tiết tấu tương tự. Ba phiên khúc này có giai điệu chậm chạp êm dịu, với các quãng nhạc lên xuống rất ít trong mỗi câu, khiến khán gỉả có cảm tưởng nghe lời cô gái tâm sự nhẹ nhàng qua lời nói. Câu chuyển tiếp bắt đầu bằng "Em vì" ("Mong người"/ "Phương này") lên cao để thay đổi nhịp điệu và tạo nét linh động cho câu chuyện.
Đặc sắc nhất là phần điệp khúc. Phần điệp khúc khởi đầu bằng "Mai kia anh trở về" có chuyển tiếp khác biệt, nhấn mạnh lời cô gái trong lời hứa hẹn nàng giữ lòng chung thủy cho dù người yêu bị tàn phế vì thương tích hay lành lặn trở về khải hoàn. Phần này còn có những câu nhắc lại để tăng thêm sức mạnh của ý nghĩa, và tạo giai điệu xuống dần sau nốt cao, tránh sự thay đổi đột ngột. Thí dụ như "anh trở về," "dẫu rằng," "dù anh."
Tiết tấu và nhịp điệu bài hát không có gì đặc biệt, nhưng chính sự không đặc biệt này đóng góp vào nét độc đáo của bài hát. Bài hát có những câu kéo dài hoặc quãng nghỉ thông thường như trong các bài khác. Cái quyến rũ của bài hát là giai điệu êm ả nhẹ nhàng, chứ không phải là nhịp điệu thay đổi, kéo dài hoặc dồn dập. Bài hát là lời cô gái nói với người yêu. Do đó, giọng nói lên xuống của cô đóng phần quan trọng hơn là nhịp điệu câu nói. Ngoài ra, ý nghĩa lời lẽ rất quan trọng trong bài này, nên những khía cạnh hấp dẫn của nhịp điệu nên được giữ tối thiểu để tránh chia trí cho người nghe.
2. Bài hát có lối dùng chữ đơn giản, dựa vào so sánh ngầm và cách dùng điệp ngữ gây tác dụng vương vấn:
Tác gỉả dùng chữ đơn giản, không màu mè, nói lên được tâm tình chân thành của cô gái. Vì đây là lời tâm sự của cô gái, tác giả chú trọng đến lời lẽ kể lể hơn là mô tả hình ảnh. Tuy vậy, tác gỉả khéo léo dùng từ ngữ so sánh ngầm để mô tả hữu hiệu. Thí dụ, "dập dìu" trong "những chiều dập dìu" không có chủ từ hoặc túc từ, mà được dùng như tính từ để mô tả cảnh "dập dìu tài tử giai nhân"; "chập chùng" trong "súng đạn chập chùng" vẽ ra hình ảnh loạt đạn bắn ra như mưa rào phủ đầy trời; "cát bụi" trong "cát bụi thị thành" mô tả xe cộ qua lại tung cát bụi nơi đô thị đông người; "giăng giăng" trong "Sương khuya có giăng giăng đầy" vẽ ra hình ảnh màn sương đêm mờ dày dặc.
Lối dùng so sánh hoặc cho thấy ngầm này rất có tác dụng mạnh trên khán giả vì nó khiến khán giả phải dùng trí tưởng tượng để vẽ ra hình ảnh mô tả. Để tạo tác dụng đó, người viết phải chọn lọc từ ngữ cẩn thận. Thí dụ, ta có thể nói "phiên chợ lác đác (người đi chợ)," "mặt nước lăn tăn (những gợn sóng)," "khuôn mặt ràn rụa (nước mắt)," "thân thể (run) lập cập" mà không cẩn viết ra những chữ trong ngoặc. Người nghe/đọc tự động điền vào những chữ bỏ trống, và, một cách vô tình, tham gia vào việc mô tả hình ảnh mà người viết muốn tạo dựng. Do đó, người nghe/ đọc được lôi cuốn vào lời ca và bản nhạc.
Một khía cạnh đặc biệt khác trong "Cho Người Vào Cuộc Chiến" là cách dùng điệp ngữ. Dùng điệp ngữ để gây một ấn tượng nào đó trên khán giả là một kỹ thuật khó, vì nếu dùng sai, kết quả sẽ có phản tác dụng. Tác giả lập lại từ ngữ để tạo một cảm xúc dây dưa kéo dài. Ngay từ câu đầu, tác giả dùng chữ "bỏ" hai lần, nhấn mạnh hành động bỏ học của chàng trai. Phiên khúc đầu chất chứa với 3 chữ "đi." Phần điệp khúc đầy những điệp ngữ ("trở về," "dẫu rằng," "dù anh"). Phiên khúc chót có 3 chữ "cho." Các điệp ngữ này được dùng một cách hữu hiệu vì chúng liên hệ đến ý tưởng chính của bài hát về ra đi, hội ngộ, và nghịch cảnh.
C. Kết Luận:Ca khúc "Cho Người Vào Cuộc Chiến" là một "Chinh Phụ Ngâm Khúc" ở thế kỷ thứ 20, bày tỏ nỗi niềm cô đơn và thương nhớ của một cô gái hậu phương mong chờ người yêu trở về sau cuộc chiến. Bài hát cho thấy tình yêu cao thượng và suy nghĩ sâu sắc của cô gái biết lo cho người yêu, khác hẳn với cách diễn tả tầm thường, có chút ích kỷ của người chinh phụ trong "Chinh Phụ Ngâm" và cô gái trong ca khúc "Xa Vắng" của Y Vân. Với giai điệu êm dịu, chuyển tiếp nổi bật của điệp khúc, cách dùng chữ đơn giản nhưng hữu hiệu, và ý nghĩa tế nhị sâu sắc, "Cho Người Vào Cuộc Chiến" biểu lộ trung thực bản chất thương yêu và chung thủy của phụ nữ miền Nam trong thời chiến.
Là những chiến sĩ thầm lặng trong bóng tối, phụ nữ miền Nam, gồm có người yêu, vợ, mẹ, dì, thím, chị, em, con, cháu của các quân, cán, chính, nhất là các chiến sĩ xung pha nơi trận mạc, không nhận được sự tri ân và kính trọng chính đáng. Họ là nguồn sống cho chiến sĩ VNCH trong cuộc chiến và đã chịu biết bao nhiêu gian khổ và hy sinh lớn lao. Sau cuộc chiến, họ còn là nguồn sống cho chiến sĩ và hậu duệ VNCH để nung nấu hào khí dân tộc Việt Nam trong thảm cảnh đất nước hiện tại dưới sự áp bức đô hộ của nhóm cầm quyền cộng sản.
CẢM TẠTôi xin có lời cám ơn các bạn trên trang mạng Dân Làm Báo đã có lời khích lệ trong các bài về âm nhạc trước và giúp tôi có ý định viết bài này, đặc biệt là lời yêu cầu của bạn Cánh Dù lộng gió.
25/05/2015
Cao-Đắc Tuấn
____________
Tài Liệu Tham Khảo:
1. Cao-Đắc Tuấn. 2014a. "Một Mai Giã Từ Vũ Khí." 22-8-2014.
http://danlambaovn.blogs...t-mai-gia-tu-vu-khi.html (truy cập 22-5-2015).
2. _________. 2014b. "Giã Từ Sài Gòn." 27-11-2014.
http://danlambaovn.blogs...4/11/gia-tu-sai-gon.html (truy cập 24-5-2015).
3. _________. 2015. "Cái Cò." 30-4-2015.
http://danlambaovn.blogs...m/2015/04/cai-co_29.html (truy cập 22-5-2015).
4. Hợp Âm Việt. Không rõ ngày. Cho người vào cuộc chiến. Không rõ ngày.
http://hopamviet.com/she...cuoc-chien/W8IUIUE8.html (truy cập 21-5-2015).
5. Lê Hữu Mục và Phạm Thị Nhung. 2001. Tiếng Nói Đoàn Thị Điểm Trong Chinh Phụ Ngâm Khúc. Trung Tâm Việt Nam Học Canada. Montréal, Canada.
6. Ngô Nguyên Nhiễm. 2014. 45 năm lời hát "Kỷ Vật Cho Em" ̣9-2-2014.
http://songnews.net/D_1-...i-hat-ky-vat-cho-em.html (truy cập 24-5-2015).
7. Nguyễn Bá Triệu. 2000. Chinh Phụ Ngâm Tập Chú. Ontario, Canada.
8. Nguyễn Văn Xuân. 1971. Chinh Phụ Ngâm Diễn Âm Tân Khúc của Phan Huy Ích. Lá Bối, Sài Gòn, Việt Nam.
9. Nhạc Việt trước 75. Không rõ ngày. Xa Vắng (Y Vân). Không rõ ngày.
http://amnhacmiennam.blo...13/07/xa-vang-y-van.html (truy cập 24-5-2015).
10. Việt Nam Thư Quán. 2004. Chinh Phụ Ngâm. Đặng Trần Côn. Diễn Nôm: Đoàn Thị Điểm. 27-12-2004.
http://vnthuquan.net/tru...0n31n343tq83a3q3m3237nvn (truy cập 21-5-2015).
11. Wikipedia. 2015. Mặc Thế Nhân. 23-3-2015.
http://vi.wikipedia.org/...7c_Th%E1%BA%BF_Nh%C3%A2n (truy cập 18-5-2015).
