Có lẽ rất nhiều độc giả của báo Viễn Đông chẳng biết đến và chẳng thèm biết đến Facebook là cái quái gì. Nhưng khoan, trước khi quý vị rời mắt ra khỏi cột báo này, xin quý vị tự hỏi xem mình có những người thân dùng Facebook hoặc nghiền Facebook hay không. Nếu có, thì chẳng phải quý vị nên biết trả lời của câu hỏi trong đề tài hay sao?
Facebook là một trong những sản phẩm, hoặc hiện tượng của thời đại “thực tại ảo” chúng ta đang sống hiện nay: một cộng đồng có nhiều nhóm, nhiều cộng đồng nhỏ, những nối kết liên lạc nhiều khi chỉ hiện hữu qua mạng internet vì những người “bạn” trong những nhóm có thể chẳng bao giờ gặp nhau ở ngoài đời, bây giờ và mãi mãi.
Cũng như những sản phẩm được ưa chuộng khác (như thức ăn nhanh chẳng hạn), luôn luôn có những nghiên cứu tìm tòi xem nó tốt hay xấu cho những người sử dụng. Trong trường hợp của Facebook, 2 nghiên cứu, một của Viện Tin Học thuộc Đại Học Humboldt ở Berlin, và gần đây hơn là của Đại Học Michigan, đã có cùng một kết luận: sử dụng Facebook càng nhiều thì con người ta càng kém vui. Điều này cũng na ná như kết luận của nhiều nghiên cứu về ảnh hưởng của những món ăn nhanh: càng ăn nhiều thì càng sức khỏe của người tiêu dùng càng đi xuống.
Từ kết quả nghiên cứu rõ ràng rành mạch này, tìm hiểu những lý do dẫn đến kết quả ấy lại chẳng rõ ràng chút nào. Theo những phỏng đoán dựa theo quan sát và nhận xét của những chuyên gia tâm lý, lý do chính dường như là ganh tỵ, và những khốn khổ đến cùng ganh tỵ như cảm giác bất mãn, tự thương thân và cô độc. Đến Facebook, nhìn những tấm hình và đọc những lời kể lể của người khác, người ta dễ so sánh và cảm thấy mất tự tin về chính mình và hoàn cảnh/thực lực của mình. Những đáp ứng của những người khác (”thích” hay “không thích”), những lời bình phẩm của người khác cho nội dung trang Facebook cũng dẫn đến so sánh và ghen tỵ. Hơn nữa, đọc và xem hình vui vẻ họp mặt của người khác cũng dẫn đến cảm giác lẻ loi, sao-đời-mình-vô-nghĩa-thế.
Đi sâu hơn nữa, những nội dung khiến người khác ghen tỵ trên Facebook có thể không phải là thật, hoặc ít nhất đã phóng đại lên rất nhiều. Đi theo một tâm lý khác của con người là muốn làm nổi, muốn được ưa chuộng và ngưỡng mộ, muốn khoe cái tốt và dấu cái xấu. Nhất là trong những môi trường “ảo” như trên mạng, phóng đại hoặc thậm chí nói láo cũng chưa chắc ai biết đâu nào, cho nên người ta lại càng dễ vung vít. Nói quá lời dễ nhận được những phản ứng tích cực, nhưng vì người viết tự hiểu chuyện mình, cho nên chưa chắc họ đã vui mà nhiều khi còn thấy khổ sở vì nghĩ rằng họ phải dấu tiệt con người thật của mình.
Tuy có những tác động tiêu cực, Facebook cũng có tác dụng tích cực. Thường tác dụng tích cực nhất là sự nối kết liên lạc với những người khác, nhất là khi người sử dụng không chỉ là bạn trên mạng mà còn gặp nhau ngoài đời. Cho dù không gặp nhau, với một số người vì một lý do nào đấy không thể đi lại giao tiếp dễ dàng, trao đổi ý kiến và nối kết qua Facebook cũng là điều có thể mang đến niềm vui cho họ.
Nhưng khoan, những tác động của hoạt động trên Facebook trong tình trạng tâm lý của con người nghe... quen quen. Hình như chúng không khác lắm với những người nằm trong một nhóm bạn chung ngoài Facebook, kiểu nhóm bạn chắc đã có từ hồi con người ta biết quây quần bên lửa. Trong liên hệ nhóm và đoàn thể, con người xưa nay vẫn có những hành vi biểu lộ qua cách dùng Facebook: muốn làm nổi, muốn khoe khoang, muốn được ngưỡng mộ, muốn được ưa chuộng, và ngược lại dễ cảm thấy mất tự tin, khổ sở và lẻ loi khi nghe chuyện thành công, may mắn và vui vẻ của người khác. Cũng như những tương tác nhóm khác, người nhận được niềm vui từ những liên hệ nhóm là người biết sử dụng đúng cách (tạo thình thân với thành viên trong nhóm chứ không phải là kẻ đứng ngoài, không đứng núi này trông núi nọ hoặc mang tâm lý so sánh).
Rốt lại, Facebook, cũng như quán cà phê, cũng như trường học, cũng như nơi làm việc, chỉ là những môi trường và phương tiện nối kết của con người. Sử dụng những môi trường và phương tiện này đúng cách để có hiệu quả tích cực và tránh những cảm giác bất an hoặc không vui là vấn đề của người sử dụng. Facebook không phải là đáp số, chỉ thay giấy và mực cho mỗi người tìm ra lời giải của riêng mình.

Nguyễn Phương