“Sự thật bắt đầu bằng tưởng tượng.” Không phải là câu nói cao siêu rỗng, mà phải nghiền ngẫm rất lâu trong hệ lụy thăng trầm mới có thể cảm nhận. Đó là lý do người ta thường đố: sự thật ở đâu? Không ai thấy rõ sự thật nên nó trở thành phương tiện cho tôn giáo, mục đích cho khoa học, triết học, và giấc mơ cho văn chương nghệ thuật. Cũng là một thứ bình phong, mồi nhử, cạm bẫy trong đời sống thường nhật cho những người bình thường dễ tin.

Trí tưởng tượng hiện diện với con người từ khi sinh ra cho đến khi qua đời. Không có tưởng tượng thì không có phát minh, không tiến bộ, con người vẫn mãi mãi là sinh vật đứng trên hai chân như một loại khỉ đặc biệt. Bạn thấy được, vai trò của tưởng tượng quan trọng như thế nào cho nhân loại. Tưởng tượng thuộc về bản thể, một thứ góp phần tách biệt con người ra khỏi những sinh vật khác. Đây là một khả năng tinh thần hãnh diện cho loài người.

Trước khi nấu bữa cơm chiều, mẹ đã tưởng tượng ra những món ăn nào sẽ nấu, nấu như thế nào với cá tôm heo bò, mấy giờ phải sẵn sàng cho cả nhà tụ tập ăn uống. Việc tương tự xảy ra cho nhà kinh doanh, nhà chính trị; cho thợ sửa xe, cắt cỏ; cho cô thợ may, người bán hoàng rong; cho trẻ nít, người già. Tất cả mọi việc, mọi chuyện trước khi xảy ra đều đã nhìn thấy trước trong bộ não của chủ nhân, người sắp làm việc đó. Dù khi xảy ra thường thường khác hơn, đôi khi khác quắc. Trải nghiệm này chứng minh trí tưởng tượng là phương tiện để nhìn thấy, dự đoán, và xây dựng tương lai. Dẫn đầu khả năng và tác dụng của tưởng tượng là nghệ sĩ, khoa học gia và triết gia.

Tám loại tưởng tượng

Trí tưởng tượng làm việc với não bộ người 24/24. Khi đi vào giấc mơ, Tiến sĩ Murray Hunter của đại học Malaysia xác định là loại tưởng tượng vô thức. Lúc tỉnh thức, ông chia tưởng tượng thêm bảy loại:
1- Tưởng tượng hiệu quả: Tổng hợp các thông tin, ý tưởng, để thành hình suy nghĩ hoặc một thứ gì mới.
2- Tưởng tượng xây dựng: một quá trình rất thận trọng bắt đầu bằng một ý tưởng xác định và được sử dụng khi xem xét hoặc phát triển các giả thuyết và khả năng khác nhau dựa trên thông tin có sẵn.
3- Tưởng tượng tự động: Loại trí tưởng tượng tự nhiên xuất hiện trong tâm trí. Tưởng tượng cơ bản.
4. Tưởng tượng tạo đồng cảm. Sự đồng cảm là khả năng hiểu và chia sẻ cảm xúc của người khác hoặc đặt mình "vào vị trí của họ. Theo nhiều cách, sự đồng cảm vừa đòi hỏi trí tưởng tượng để hiểu và cảm nhận điều gì mà bạn chưa thực sự trải nghiệm, chưa biết.

5. Tưởng tượng chiến lược: Khả năng hình dung nhiều tập hợp sự cố có thể xảy ra để cân nhắc rủi ro, lợi ích và kết quả dự đoán.
6. Tưởng tượng cảm xúc: Trí tưởng tượng cảm xúc đề cập đến khả năng mở rộng khuynh hướng cảm xúc riêng thành các cảm xúc chung.
Nếu bạn muốn gợi ra một số cảm xúc nhất định từ người khác, bạn cần sử dụng trí tưởng tượng cảm xúc của mình và dựa vào nhận thức của bạn về cảm xúc chung.

7. Tưởng tượng tái tạo trí nhớ: Rất hiếm khi hai người nhớ lại cùng một sự kiện một cách chính xác. Tất nhiên, vì tất cả chúng ta đều trải nghiệm những khoảnh khắc khác nhau, nhưng cũng vì trí nhớ có tính chọn lọc và được tái tạo để phù hợp với quan điểm của bạn về thế giới. Ký ức cũng bị ảnh hưởng bởi cảm xúc và tưởng tượng.

Hai loại tưởng tượng

Theo tôi, có hai loại:

1- Tưởng tượng phục vụ: Loại tưởng tượng xuất hiện liên tục trong não bộ. Tương tác suy nghĩ quá khứ và hiện tại, tiên đoán tương lai, đúc kết những gì có khả năng xảy ra. Sinh hoạt này có năng lực mạnh hoặc yếu, chậm hoặc mau, giới hạn trong quy ước hoặc nhạy biến vào mênh mông, tùy vào khả năng bẩm sinh và sức luyện tập của mỗi người, dù vô tình hay cố ý, khả năng tưởng tượng già dặn, phong phú theo tuổi sống. Đặc biệt, tưởng tượng không bao giờ già.

2- Tưởng tượng khám phá. Loại tưởng tượng cao cấp khi tiếp cận những gì hoàn toàn chưa biết hay biết nhưng không rõ, để phiêu lưu, thám hiểm, khám phá, dẫn đến một chân trời bao la hoặc những thứ gì mới, khác lạ, bổ sung cho kho tàng trí tuệ và trí nhớ.
Đây là loại tưởng tượng lợi hại cho bất kỳ ai, nhất là các nhà sáng tác bao gồm hiện thực, hư cấu và khoa học.

Trong đời thường, bạn sẽ thấy người này có nhiều sáng kiến hơn người kia. Tưởng tượng khám phá ưu đãi họ về phương diện đó. Nhớ rằng, mỗi người có những lãnh vực sáng kiến khác nhau và không có nghĩa một người giỏi hết mọi mặt, chỉ có thể giỏi nhiều mặt. Vì vậy người có nhiều sáng kiến hay về ái tình, không hẳn là người chồng lý tưởng. Và một người vợ có nhiều sáng kiến lộng lẫy để canh giữ chồng, không hẳn là người vợ gây phiền.

Điều tốt đẹp nhất là khoa học tâm lý đã chứng minh, trí tưởng tượng có thể tu tập để phát triển mạnh mẽ. Tuy nhiên, có lời khuyên kèm theo, những ai mắc tính thường xuyên ghen tương, ganh tị hay hoang tưởng, xin đừng tu tập thêm công lực tưởng tượng.

Tưởng tượng thành hình hư cấu

Độc giả hay tác giả đều cần khả năng hư cấu tiếp cận một trong hai cõi:

1- Luận lý và khoa học.
2- Mới lạ và kỳ ảo.

Quá trình của tưởng tượng cung cấp dữ liệu cho con người: Trí tưởng tượng phục vụ sinh hoạt liên tục bên trong nội trí. Nắm bắt những đối tựợng từ các giác quan và nhận thức, chà xát, vặn vẹo, bóp vắt, nghiền nát, hòa tan, kết hợp để trở thành một thứ hình tưởng, ý tưởng, tâm tưởng nào đó, cất giữ trong trí tồn kho và sử dụng khi nắm bắt những đối tượng có liên quan.

Khi nắm bắt một đối tượng không phân biệt mới hay cũ, hiểu hay không hiểu, vô tình hay cố ý, trí tưởng tượng khám phá sẽ thực hiện việc lựa chọn:

- Loại này đã biết chưa? Có hiểu rõ hay không? rồi đưa vào quá trình tưởng tượng, trở thành tưởng tượng phục vụ, bao gồm tưởng tượng sáng kiến. Quá trình này có chủ đích đưa tưởng tượng tiếp cận luận lý và khoa học để tạo niềm tin cho những dữ liệu này hữu lý hoặc có thật.

Thường ngày, khi bạn nghe ai nói hoặc chính mình lên tiếng: chuyện này có thật, chuyện này đúng, nghĩa là câu chuyện đó đã có một đám tưởng tượng kết hợp để thuyết phục là có thật. Nói trung thực còn chưa thật, huống gì nói dối. Đây là một nỗ lực che giấu, đảo ngược, một kết quả tưởng tượng được tin là có thật. Nghe có vẻ rối rắm, nhưng bình dân hiểu rằng, không có câu nói nào hoàn toàn đúng sự thật.

- Tiếp theo là loại mới lạ, chưa biết bao giờ, đưa vào quá trình tưởng tượng, cho ra tưởng tượng sáng tạo. Vì khám phá vào một nơi chưa biết, mênh mông, không có gì mấu chất, tiêu chuẩn, nên tưởng tượng tha hồ biến nhảy từ những tưởng tượng phục vụ tạo ra giả tưởng và kỳ ảo. Đây là ‘phép thuật’ mà nghệ sĩ, khoa học gia cần phải có để tạo ra những tác phẩm có giá trị.

Trong những lãnh vực khác, họ cao tưởng tượng sẽ là người nổi bật. Đầu bếp ngon nhất thế giới. Người sửa xe đạp tốt nhất ở Sài Gòn. Người cai trị điên loạn nhất của thời đại. Đúng vậy, tưởng tượng khám phá ra sản phẩm cao cấp không phân biệt đạo đức. Và hầu hết những thiên tài tốt xấu, thiên thần hay ma quỉ, đều có khả năng tưởng tượng khám phá vượt bậc, đôi khi vượt thời gian, như Socrate, Darwin, Dostoevsky, Hitlet, Tần Thủy Hoàng, vân vân, còn rất nhiều người trong lịch sử và đang ở xung quanh chúng ta.

Sau khi có hiệu quả, kết quả sáng tạo, tưởng tượng sáng tạo này trở thành tưởng tượng phục vụ, được tồn kho ký ức cho thêm rực rỡ.

Thường ngày, bạn có thể chủ tâm lắng nghe, sẽ có thể phân biệt lời nói, lời viết nào là hiệu quả của tưởng tượng phục vụ và lời nào đến từ tưởng tượng khám phá.

Ví dụ trong thi ca là dễ hiểu nhất. Đa số những bài thơ đều được xây dựng bằng dữ liệu tưởng tượng phục vụ, những tưởng tượng đã có liên quan, đã từng xuất hiện, đã từng nằm trong kiến thức, đọc lên nghe quen thuộc. Nhàm. Ít khi cảm thấy thú vị. Vì vậy, những lời nào đến từ tưởng tượng khám phá sẽ nổi bật, khác thường, gây thích thú, nhất là những câu thơ sâu sắc, thâm trầm được diễn đạt một cách đẹp đẽ.

Ví dụ:

Sài Gòn Chợ Lớn mưa như chớp
nát cả trùng dương một khắc thôi (tt. Khám phá)
chim én bay ngang về Xóm Chiếu
nước ròng ngọt át giọng hàng rong
hỡi ơi con bạn hàng xuôi ngược
trái cây quốc cấm dấu trong lòng (tt.khám phá)
hỏi thăm cho biết đường ra biển
nước lớn khi nào tới cửa sông… […]
(Rồng Bay Phượng Múa. Cao Đông Khánh.)

Nói về chuyện vượt biên vượt biển của dân Sài Gòn sau 75 như vậy, thấm thía một cách thẩm mỹ.

Khi những mảnh rời của tưởng tượng phục vụ được ráp nối, hoà tan, liên hợp thành một cấu trúc nào đó theo một đề tài, một mục đích, một nội dung, hoặc một ý định, công việc này có tên là hư cấu.

Hư cấu là điều khiển và dàn dựng tưởng tượng.

Hư cấu và Không Gian Thời Gian

Ngộ nghĩnh thay khi nghĩ đến không gian và thời gian trong hư cấu: Khi tưởng tượng, mọi cảnh ngộ, mọi câu chuyện xảy ra trong vô hình. Vô hình mà có thời gian, địa điểm, nhân vật rõ rệt. Tưởng tượng vô thức trong giấc mơ cũng vậy.

Không gian ảo, thời gian ảo, tạo ra cảnh hoặc chuyện ba chiều ảo, trong đời sống, trong một không gian thực tế, trong một thời gian xác định, việc này tạo ra câu chuyện cụ thể. Nghĩa là, một thế giới hoàn toàn ảo lên tục xảy ra trong và song song với thế giới thực tế. Nghĩ lại, chẳng phải là điều kỳ dị hay sao?

Nghệ sĩ, khoa học gia, triết gia, tư tưởng gia, mơ mộng gia… họ đều là những người có khả năng vẽ vời, xây dựng thế giới ảo bằng tưởng tượng. Khả năng tác tạo này gọi là hư cấu. Họ là những người luôn sống trong hai thế giới cùng một lần, ảo và thực.

Nghệ sĩ, vì không hài lòng, bất mãn cuộc sống, thường xuyên đi vào thế giới tưởng tượng để hư cấu những bày tỏ, giải thích, ước mơ, khao khát, vân vân, những sản phẩm để làm cho đời sống thực đẹp đẽ và dễ cảm thông hơn.

Mặt khác, họ mang đến cho chúng ta những khái niệm, đa số thuộc về nhân sinh: Tại sao chúng ta phải buồn sầu khổ hận mà không vui vẻ bình an, nếu hiểu được đa số những chuyện xảy ra là kết quả của tưởng tượng. Những tưởng tượng từ xa xưa cấu trúc theo thời gian trở thành kiến thức, trở thành thói quen. Chà, rối quá.

Hay có lẽ vì khi con khỉ đặc biệt của Darwin (trước khi trở thành người) bắt đầu biết tưởng tượng đã tưởng rằng nó có tình cảm vui buồn sướng khổ giận thương… Tưởng tượng có một xu hướng rất mạnh: Khi chúng ta tưởng tượng điều gì lâu ngày, nó sẽ trở thành niềm tin. Điểm nhấn, niềm tin luôn luôn là về có thật, dù không chắc.

“Có thật mà không có,” bạn ơi, ông Nietzsche nói chúng ta, con người, điên rồi. Không phải là không có lý do.

Nhưng hãy ngừng ở đây, việc các triết gia lý luận không có ngỏ ra và bí ngỏ vào. Hãy trở về với đời sống hàng ngày, một người cần có khối lượng tưởng tượng phục vụ lớn để hiểu biết, thông cảm và đồng cảm với người khác. Rồi cần sức nhạy bén, mạnh mẽ của tưởng tượng khám phá để làm cho cuộc sống tốt đẹp hơn.

Lúc nào thì tưởng tượng trở thành nguy hiểm?

Điểm nhấn, khi tưởng tượng trở thành hoang tưởng, đó là lúc phải dừng lại. Thế giới không cần một Hitler thứ hai.

Ngu Yên