Dòng sống, trôi như một dòng sông; đổ xuống như một thác nước.
Tương tự ở tính cách, không phải nơi thực tế. Vì thực tế dòng sông hay thác nước có khi ngưng chảy, khô cạn. Còn tính cách của dòng sống là sự liên tục, nối tiếp, từ quá khứ đến hiện tại, từ hiện tại đến tương lai.
Hãy nói về dòng sống trong một ngày. Mở mắt thức dậy buổi sáng. Ai ngủ đêm qua, không dặn dò gì mà sáng nay cũng thức dậy. Người đêm trước và người sáng nay là một hay là hai? Có cái gì đó giữ cho sự liên tục, nối kết giữa người đêm trước với người sáng nay. Nếu không có tiếp nối, người ngủ đêm trước sáng nay sẽ không thức dậy, hoặc thức dậy từ một người nào khác, hoàn toàn không giống với người đêm qua. Thức dậy vẫn giống, vẫn biết mình là mình, hôm nay sẽ làm gì, trong nhà ngoài ngõ đều biết mình, không ai thắc mắc gì. Chính vì không khác, chứng minh người đêm qua và người đêm nay, cùng một dòng sống.
Hãy nói về dòng sống trong một đời. Dòng sống này bắt đầu từ lúc sinh ra và sẽ kết thúc khi chết. Một con người được đặt tên, được nuôi nấng dạy dỗ, tin và sống tự nhiên với cái tôi được đặt tên ấy suốt bao nhiêu năm. Ăn uống, ngủ nghỉ, học hành, yêu đương, làm việc... từ lúc thanh niên đến lão niên, cùng là một con người, một dòng sống ấy. Nhân dạng dù có thay đổi: tươi tắn, trẻ trung, mạnh khỏe, bệnh hoạn, già yếu; tâm lý dù có đổi khác: hăng say, bồng bột, chững chạc, trầm tĩnh, mệt mỏi... cái tôi vẫn mặc nhiên (hay khư khư) cho rằng đây là tôi, là một con người với nhân dáng và cá tính riêng, không giống ai khác, suốt một đời, tôi là tôi. Cái tôi ấy trải qua bao chặng đường gập ghềnh nhục-vinh, thăng-trầm trong đời, đầy những hỉ, nộ, ái, ố; đầy hạnh phúc, khổ đau để tranh sống, để tồn tại. Nhưng rồi cái tôi ấy cuối cùng cũng nhận biết cuộc sống này cũng sẽ chấm dứt một ngày nào đó.
Hãy nói về dòng sống trong nhiều đời, từ quá khứ mơ hồ không biết đầu mối, từ vị lai mông lung không biết chỗ cùng tận. Có người cho rằng đời sống này chẳng qua chỉ là một ngẫu nhiên: sinh ra, tìm cách hưởng thụ hạnh phúc, tránh né mọi khổ đau, sau đó biến mất, không để lại dấu vết gì. Có người cho rằng cuộc sống bắt đầu từ đời này và khi chấm dứt, linh hồn sẽ được bất tử nơi thiên đường hay địa ngục tùy theo niềm tin và cách sống. Cũng có người cho rằng cuộc sống này, cái tôi nhỏ bé này giống như một giọt nước bị giam trong cái vỏ cứng của tự ngã, sẽ trở về với đại dương nếu có thể đập vỡ chính cái vỏ ấy (1). Theo nhà Phật, dòng sống ấy, là một tập hợp, tích lũy của vô số hạt giống (chủng tử) thiện và ác, liên tục sinh-diệt tiếp nối từ đời này qua đời kia. Nó không thường hằng, vì liên tục thay đổi (sinh-diệt trong từng sát-na, và sinh-diệt trong từng thọ mạng); nó cũng không đoạn diệt, vì diệt rồi lại sinh. Nhân sinh ra quả rồi nhân diệt, quả sinh ra từ nhân rồi quả lại trở thành nhân để sinh ra quả khác, cứ vậy liên tục tiếp nối, nên không có gì thường hằng, cũng không có gì đoạn diệt mất. (2)
Dòng sống ấy, có thể gọi là A-lại-da, Tàng thức (thức thứ 8 theo Duy-thức học), được ẩn dụ bằng hình ảnh luôn chuyển động của dòng nước chảy (hằng chuyển như bộc lưu) (3). Thức này có công năng duy trì các hạt giống không để tiêu mất và nó duy trì một cách bền vững từ đời này qua đời kia, từ vô thủy đến vô chung (3). Ở đây không dám lạm bàn về cách làm thế nào để chuyển hóa tất cả phiền não thành trí tuệ, để Tàng thức trở thành Đại viên Kính trí (4); cũng không dám đặt câu hỏi triết học là ai, chủ thể nào duy trì, kiểm soát sự tương tục sinh-diệt của dòng sống. Chỉ nói thật đơn giản, cụ thể về dòng sống của mỗi chúng ta.
Tàng thức không thể hiểu sơ sài là dòng sống. Nhưng hãy cứ xem dòng sống là dòng lưu chuyển của Tàng thức, đem triết thuyết cao sâu khó hiểu vào đời sống thường nhật của chúng ta. Dòng lưu chuyển ấy vốn như nhiên, bình đẳng, không thiên vị; nó cưu mang tất cả những hạt giống thiện-ác, phiền não tham lam, sân hận, si mê hay tâm bồ-đề, lòng từ bi, khiêm nhẫn, độ lượng; và khi nó trôi qua đời này, chúng ta có cơ hội gạn lọc, thanh tẩy, bỏ đi những điều nhơ nhớp xấu xa, phát triển những điều thiện lành. Sự thanh lọc này làm cho dòng sống trong sạch, cao khiết, đẹp đẽ hơn; mang lại nhiều an vui hạnh phúc hơn cho chúng ta và cho người khác. Liên tục làm việc ấy từng giờ, từng ngày bằng hành động và lời nói cụ thể, chứ không phải chỉ qua sự gạn lọc của ý thức. Nghĩa là hãy tránh suy nghĩ, nói năng và làm những điều xấu ác, bất lợi; tận tụy thực hành những điều lợi ích thiết thực cho tha nhân.
Trở lại với dòng sống trong một ngày, một đời và nhiều đời. Hôm nay, một ngày đẹp với những việc thiện, với tâm an lành. Sáng mai, vẫn là con người thiện lành hôm trước thức dậy với tâm an lành và những việc thiện chờ đón. Một đời hay nhiều đời sau cũng thế: rời khỏi đời này bước qua đời sau tợ như trải qua một giấc ngủ, người đêm trước và người hôm sau vẫn trong cùng một dòng sống. Chúng ta có khả năng quan sát, chuyển hóa, làm phong phú thêm cho dòng sống ấy ngay trong hiện tại; không cần băn khoăn ngày mai hay đời sau ta sẽ như thế nào. Bởi vì dòng sống ấy, hôm nay đẹp, ngày mai tiếp tục đẹp.
Vĩnh Hảo
______________
(1) Tiểu ngã và Đại ngã (Atman và Brahman). Lý thuyết của Upanishad/Veda, Ấn giáo.
(2) Thành Duy-thức Luận, Pháp sư Huyền Trang dịch từ Phạn sang Hán, Hòa thượng Tuệ Sỹ dịch Việt và chú thích.
(3) 恒轉如瀑流 Hằng chuyển như bộc lưu: hằng chuyển như dòng nước chảy. Mời đọc một trích đoạn từ Luận Thành Duy-thức do HT Tuệ Sỹ dịch: “Tính chất của nó bền vững, duy trì chủng tử không để cho tiêu thất...
... Tính thể của thức này là sự xuất sinh của quả và sự tàn diệt của nhân trong từng sát na kể từ thời vô thủy. Quả sinh, cho nên nó không phải đoạn; nhân diệt, cho nên nó không phải thường. Phi đoạn phi thường là lý duyên khởi. Do đó, tụng nói, thức này hằng chuyển như dòng chảy.”
(Luận Thành Duy-thức, Chương II, A-lại-da Thức, Tuệ Sỹ dịch chú. Viện Cao Đẳng Phật Học Hải Đức Nha Trang, Ban Tu Thư Phật Học 2547 – 2003)
(4) “Đại Viên Kính Trí (S: ādarśa-jñāna, 大圓鏡智), một trong 4 Trí (Đại Viên Kính Trí [大圓鏡智], Bình Đẳng Tánh Trí [平等性智], Diệu Quan Sát Trí [妙觀察智] và Thành Sở Tác Trí [成所作智]) của đức Phật, chỉ trí tuệ của đức Phật có thể ánh hiện một cách như thật tất cả các pháp. Giống như cái gương tròn, lớn, loại trí tuệ này trong sạch, tròn đầy, có thể phản chiếu tất cả hình tượng; Mật Giáo gọi nó là Kim Cang Trí (金剛智). Theo Duy Thức Tông, sau khi thành Phật, phiền não chuyển biến thành trí tuệ. Trí tuệ Phật này được chia thành 4 loại, trong đó, loại thứ tư (tức A Lại Da Thức [s: ālaya-vijñāna, p: ālaya-viññāṇa, 阿賴耶識]) sẽ chuyển biến thành Thanh Tịnh Trí, tức Đại Viên Kính Trí này.” (Từ điển Phật học Online)
