Hành trình lịch sử của đồng tiền -nó gắn liền với lịch sử phát triển con người. Từ khai thiên lập địa, tiền đã xuất hiện. Có giả thiết đưa ra, cho rằng tiền xuất hiện không lâu sau khi con người biết đếm, biết phát minh ra những con số… Ngay cả tiền đúc (minted coin) cũng được coi là đã có khoảng 5-7 thế kỷ trước Công nguyên.
Có thể nói con người từ rất sớm đã biết cách nghĩ ra những phương tiện trao đổi, sử dụng chúng như những đơn vị tiền tệ giao dịch trong các sinh hoạt giữa một cộng đồng hoặc với các cộng đồng khác. Muối. Vỏ hến. Gia súc. Gạo… từng được coi là những đơn vị tiền tệ đầu tiên. Nói chung, những thứ quý hiếm (khi tiền chưa có) thường được sử dụng như một phương triện trung gian, mang tính tiêu chuẩn, đồng nhất, trở thành những đơn vị tiền tệ trao đổi giữa các sản phẩm và dịch vụ. Ví dụ như người Trung Hoa cổ, người Ấn Độ, và người Châu Phi xưa sử dụng vỏ ốc cowry làm tiền (vì loại vỏ ốc này được chuyển từ một nơi rất xa xôi). Còn người Nhật dưới hệ thống các dòng tộc cai trị (feudal system), tiền xuất hiện dưới dạng các thùng (koku) gạo. Còn ngân lượng và ngân phiếu trông thấy trong các bộ phim của Hồng Kông có lẽ mãi về sau này mới có.
Tiền thay đổi qua nhiều thời đại, dĩ nhiên. Ban đầu kim loại giúp tiền đúc chào đời, ta có các đồng kẽm, đồng, bạc, thau, vàng. Rồi kỹ nghệ ấn loát xuất hiện, tiền giấy trở nên thông dụng hơn. Kế đó là tiền nhựa (plastic money) như đã thấy trong thời kỳ hoàng kim của thẻ tín dụng và thẻ ngân hàng những năm cuối thế kỷ XX cho tới hôm nay. Mới đây nhất chúng ta có tiền kỹ thuật số (digital money) hay còn gọi là tiền điện tử e-money; không cần đến thẻ nhựa nữa. Mọi giao dịch cuối cùng hoàn toàn dựa vào mạng điện toán hết lượt, chỉ cần người ta có thể nối kết mạng, bằng laptop hay bằng smart-phone.
Gần đây nhất có một loại tiền mới xuất hiện. Đó là đồng bitcoin. Nếu không có vụ trang mạng SILK ROAD buôn bán thuốc phiện, súng, đạn và các dịch vụ phi pháp bị FBI đột kích, có lẽ chẳng mấy ai nghe nói tới đồng bitcoin. Phương thức thanh toán sử dụng tại trang mạng SLIK ROAD này chính là đồng bitcoin.
Vậy đồng bitcoin là gì? Nó là tiền. Một dạng tiền có hành tung bảo mật (crypto-currency), một dạng tiền kỹ thuật số lưu thông giữa các cá nhân (peer-to-peer) chứ không thông qua bất cứ một tổ chức kiểm soát chính phủ nào. Những hình ảnh của đồng tiền bitcoin trên các phương tiện báo, đài; nếu như bạn hiếu kỳ muốn biết, chỉ là đồng bitcoin tưởng tượng, mang tính tượng trưng (mockup). Tại sao? Vì đồng tiền bitcoin không có hình thức vật lý. Nó chỉ tồn tại trong thế giới kỹ thuật số – hiểu theo một ý nghĩa nào đó – chẳng khác gì thế giới ảo – nhưng lại có những giá trị rất thật. Nói khác đi, theo định nghĩa: nó là đồng tiền kỹ thuật số, nó vô danh tính, không bị kiểm soát, được dùng giữa các cá nhân (bitcoins are an anonymous, decentralized, peer-to-peer digital currency).
Đồng bitcoin xuất hiện trên thị trường tiền tệ gần đây thôi, chính xác là năm 2009. Hiện tại không có một tổ chức nào kiểm soát hoặc đứng ra bảo kê cho nó. Sự hiện diện và cách sử dụng đồng bitcoin chủ yếu dựa vào luật trao đổi (operation of trade rules), trong đó có trừ hao lạm phát và hệ thống kiểm chứng những mối giao dịch. Hiển nhiên khi nói tới trao đổi, ta nghĩ tới tỷ giá hối đoái (exchange rate). Đồng bitcoin cũng vậy. Nó là một dạng tiền – khi trao đổi với những đồng tiền khác, nó sẽ trở thành một ngoại tệ. Và khi nó là một ngoại tệ trên thị trường, giá trị của nó sẽ thay đổi lên xuống theo cán cân cung-cầu.
Để sở hữu nó, bạn phải mua. Tuy nhiên, vì mục tiêu ngăn chặn các thương vụ mang tính chất rửa tiền (money laundering); mua được nó có phần khá phức tạp. Hầu hết tại các điểm trao đổi tiền (exchange) của đồng bitcoin, ví dụ như địa chỉ Mt Gox khá nổi tiếng, bạn được yêu cầu chuyển tiền từ ngân hàng của mình tới họ trước. Sau đó họ sẽ đổi tiền cho bạn theo tỷ giá. Ngoài ra, một số cá nhân xài tiền bitcoin thường xuyên (hardcore users) sẽ được tặng đồng bitcoin dựa trên các tính toán chiết khấu. Điều này giúp tạo ấn tượng cho thấy loại tiền này hữu dụng. Đôi khi các đồng tiền bitcoin được tặng nhằm bù lỗ những lạm phát. Khi xài đồng bitcoin để mua sắm, chữ ký điện tử của bạn – bằng chứng quyền sở hữu đồng bitcoin – sẽ biến mất. Sau đó chữ ký điện tử của chủ mới sẽ được thay thế cho tới khi nào người này sử dụng đồng bitcoin của mình.
Sử dụng đồng tiền bitcoin có dễ lắm không? Nó không thông dụng lắm. Ban đầu có rất ít những doanh nghiệp chào đón nó. Tuy nhiên, thái độ của giới kinh doanh đang bắt đầu có những nới lỏng. Xét cho cùng, nếu bạn không biết về nó, nghe về nó lần đầu, cũng dễ hiểu thôi là vì nó không thông dụng.
Tại sao đồng tiền bitcoin (ký hiệu ฿) được thiên hạ tin tưởng ngay từ ban đầu? Có lẽ họ tin nó cũng như cách họ tin vào pokemon thôi. Bạn còn nhớ pokemon chứ. Một dạo nó là cơn sốt. Thiên hạ không ngại bỏ tiền thật ra để mua chúng – bởi lẽ họ tin pokemon sẽ có giá trị đầu tư, y như tiền thật vậy. Hãy tưởng tượng xem, trong năm 2011 – đồng bitcoin nhảy vọt từ giá $2/1฿ lên $30/1฿. Hoặc trong đầu năm nay, từ chỗ $13/1฿, đồng bitcoin đã tăng vọt lên với giá $266/1฿. Điều này đã khiến cho người ta có lý do để tin rằng đồng bitcoin có giá trị đầu tư đem lại lợi nhuận cao, hoặc hơn thế nữa.
Tại sao hiện nay đồng tiền bitcoin trở thành đồng tiền nóng trên thị trường đối với không ít người. Câu trả lời là vì chúng được sử dụng trong lĩnh vực buôn bán thuốc phiện trên mạng (online drug marketplace). Mới đây nhất là trang mạng SILK ROAD đã bị FBI đột kích. Với chức năng của đồng bitcoin – không thông qua bất cứ một hệ thống tài chánh nào – nhưng lại có giá trị tiền tệ – nhất là để mua những thứ hàng lậu không ai dám buôn bán bằng tiền thật, nhất là những giao dịch bằng tiền thật có thể truy về nguồn gốc của hai bên có liên quan. Nên khi sử dụng đồng bitcoin để né tránh những theo dõi có liên quan đến nguồn gốc tài chánh của các mối giao dịch, khi bị kẻ gian (các tin tặc) ăn cắp được mật khẩu và lấy hết tiền bitcoin của một cá nhân, khổ chủ không thể kiện cáo, kêu cứu ai được. Mất là mất. Vì loại tiền này được giao dịch trên phương diện giữa hai cá nhân.
Ai là người xài đồng bitcoin? Phải chăng họ là người giàu có? Chưa hẳn. Tuy nhiên lấy các vụ giao dịch của trang mạng SILK ROAD làm ví dụ, ta thấy người giàu, tiền nhiều như núi mới có thể hút thuốc phiện cho tới khi tán gia, bại sản. Vì vậy đồng bitcoin, nói khác đi, chính là một phương tiện để người ta mua bán, trao đổi những mặt hàng cấm, nên nói một cách dễ hiểu hơn, nó là thứ tiền chỉ một nhóm nhỏ người sử dụng, thường là người có thu nhập cao.
Một câu hỏi khác nữa: Liệu đồng bitcoin sẽ trở thành một đồng tiền phổ biến? Người ta không tin vậy. Tại sao? Hầu hết các loại tiền được tung ra trên thị trường theo hình thức lạm phát (inflation) – nghĩa là được sản xuất, ở đây là in, dựa vào nhu cầu càng ngày càng tăng. Còn đồng bitcoin thì không thế. Nó được ấn định với lối “sản xuất” giảm phát (deflation), tức số lượng tiền bitcoin in ra sẽ giảm đi một nửa cho mỗi chu kỳ 04 năm. Theo Satoshi Nakamoto, tên gọi của nhóm sáng lập ra đồng tiền bitcoin, trước sau chỉ có 21 triệu đồng bitcoin được phát hành, cứ mỗi 04 năm sẽ “in” ra một số tiền bằng một nửa của 04 năm trước đó. Sau khi đồng bitcoin cuối cùng được tung ra sẽ không còn đồng nào được phát hành nữa. Và những đồng tiền bitcoin sau đó có thể được lưu hành hoặc ngủ đông trong ví điện tử của người sở hữu. (Trên lý thuyết) chúng sẽ trở thành những đồng tiền quý hiếm, giá trị của chúng sẽ tiếp tục tăng vọt như các món đồ cổ giá trị.
Giữa thế giới đầy biến động, ý tưởng của con người thật phong phú, gần như ngoài sức tưởng tượng. Đồng bitcoin là một ví dụ. Có thể nó là một phát minh. Có thể ý tưởng này không hề mới mẻ. Bổn cũ xáo lại. Nhưng để thuyết phục được lòng tin của dân chúng, quả nhiên cách thức marketing của nhóm Satoshi Nakamoto thật đáng kinh ngạc.
Trang mạng SILK ROAD – được coi là Amazon của các thương vụ mua bán thuốc phiện, súng đạn, và các dịch vụ phi pháp – đã bị phanh phui, nơi các giao dịch được tính bằng giá trị đồng bitcoin. Người ta nghĩ rồi đây đồng bitcoin sẽ mất chỗ đứng. Giá trị của nó sẽ tuột dốc. Không biết chuyện đó có xảy ra hay không. Chỉ biết, rồi đây những trang website nào giao dịch bằng đồng tiền bitcoin nhất định sẽ được giới hữu trách chiếu cố một cách tận tình hơn.
Nguyễn Thơ Sinh
