Ung Thư Da (Skin cancer)


Hè vàng, Hè vàng. Mỗi năm Hè đến, nhìn nắng chói chang, chúng ta nhớ nhắc nhở nhau về ung thư da.
Ung thư da xảy ra cho 1 trong 6 người ở Mỹ. Ung thư da có ba loại: nhiều nhất basal cell cancer, thứ đến squamous cell cancer, rồi đến melanoma. Tuy xảy ra ít hơn, song melanoma lại là loại ung thư da độc nhất, gây tử vong dữ nhất. Trong các loại ung thư ở Mỹ, ung thư da melanoma nhiều đứng hàng thứ 8, và là ung thư đang trên đà xảy ra ngày càng nhiều. 1 trong 1.500 người Mỹ ra đời vào năm 1935 sau có thể bị melanoma, nhưng 1 trong 105 người ra đời vào năm 1993 sẽ bị melanoma, tức tỉ lệ người bị melanoma nay cao hơn trước rất nhiều. Các ung thư basal cell và squamous cell hay xảy ra ở người lớn tuổi, còn ung thư melanoma xảy ra nhiều nhất trong khoảng tuổi 20 đến 45. Với đàn ông, ung thư da xảy ra nhiều hơn, và cũng cho tử vong cao hơn.

Trong vòng vài thập niên qua, tỉ lệ ung thư da mau chóng tăng cao có lẽ vì cách sống của người ở Mỹ đã thay đổi nhiều so với trước, người ta thích phô mình dưới ánh nắng mặt trời hơn, và cũng có thể do lớp ozone có tính bảo vệ trong bầu khí quyển đã cạn kiệt.

Ung thư da basal cell
Ung thư da basal cell, dạng nodular

Ung thư da basal cell (phát xuất từ lớp tế bào nền của da) xảy ra nhiều nhất, song được cái nó ít độc hơn so với hai anh em ung thư squamous cell và melanoma của nó.

Ung thư basal cell thường xảy ra trên mặt và lưng bàn tay, lớn chậm và chỉ thích lan đến các cơ quan quanh nó. Rất hiếm khi nó theo máu chuyển di đi những nơi xa. Tuy có đến 6 dạng (nodular, pigmented, cystic, sclerosing or morpheaforum, superficial, nevoid), nhưng nó thường có dạng nodular, hình khối tròn nổi trên mặt da, trông bóng trong, có những tia máu đỏ đan xuyên trên mặt.

Nếu ung thư basal cell còn nhỏ dưới 1.5 cm, dạng khối tròn, chưa từng được thầy lang nào chữa trị tầm bậy tầm bạ, ở nơi dễ giải phẫu, mổ cắt bỏ nó đi là xong, tỉ lệ trị tuyệt lên đến 95-99 phần trăm. Với những ung thư không thể giải phẫu hoặc đã chuyển di đi xa, chữa bằng hóa học trị liệu (chemotherapy).

Ung thư da squamous cell

Ung thư da squamous cell (phát xuất từ lớp tế bào vảy của da) nhiều sau ung thư da basal cell, hay xảy ra cho các vị cao niên ở Mỹ, và thường là hậu quả của một đời làm việc, sinh hoạt liên tục dưới ánh nắng mặt trời.
Ung thư xuất hiện ở những vùng da ít được quần áo che: đầu, cổ, bàn tay và cẳng tay, thân trên và chân phía dưới. Nó thường sù sì (exophytic), có thể mọc khá nhanh trong vòng vài tháng, đường kính từ vài ly (millimeter) đến vài phân (centimeter). Nó có màu như màu da thường, hoặc màu nâu đỏ (reddish-brown), màu hồng. Với các ung thư da squamous cell có mức độ phân hóa rõ (well-differentiated, định được bằng cách cắt một miếng ung thư đem thử) và còn nhỏ dưới 2 cm, giải phẫu cắt bỏ là xong, tỉ lệ trị tuyệt lên đến 99 phần trăm.

Tuy nhiên, ung thư squamous cell có thể mọc rất nhanh và chuyển di đi xa (nhiều nhất đến các hạch bạch huyết, phổi và gan). Các ung thư không có mức độ phân hóa rõ (poor cell differentiation), đã ăn sâu xuống lớp da bên dưới, hoặc mọc ở môi và tai hay chuyển di đi xa.

Một khi ung thư đã chuyển di, tỉ lệ trị tuyệt trong vòng 5 năm tụt xuống chỉ còn 34 %. Ung thư hay tái phát và chuyển di nhất trong vòng 3 năm đầu kể từ khi được khám phá và trị liệu.

Ung thư da melanoma

Ung thư melanoma thường có màu sẫm, vì phát xuất từ các tế bào tạo sắc tố melanin nâu, đen ở da. (Ta đặt tên Việt cho nó là ung thư hắc tố, nên chăng?)

Ung thư melanoma có thể mọc ở bất cứ chỗ nào trên cơ thể, thế mới ác, cả ở những chỗ ta ít để ý như bàn tay, bàn chân, ngón tay, ngón chân, phía dưới móng tay, móng chân (subungual areas). Nó mọc nhiều nhất ở lưng trên (upper back) của đàn ông lẫn phụ nữ, và ở chân phụ nữ. Nó hay tái phát và chuyển di đến khắp nơi, dù nhiều năm sau.
Melanoma cần khám phá thực sớm, khi nó còn nhỏ và nông trên mặt da, vì khi nó đã ăn sâu xuống lớp da bên dưới, hoặc chuyển di, tỉ lệ sống sót hạ rất thấp. Nghi ngờ một nốt ruồi có thể là ung thư hắc tố melanoma, phương pháp định bệnh là khoanh cắt hẳn nốt ruồi đem thử thịt (excisional biopsy). [Vì vậy, chớ nên nhờ người không phải bác sĩ đốt phá hộ nốt ruồi mọc ở những chỗ vô duyên ta ghét, vì lỡ biết đâu nốt ruồi bị phá chính là ung thư melanoma, sau sẽ trở lại và giết ta]. Nếu kết quả thử thịt cho biết nó đúng ung thư melanoma, chỗ có ung thư sẽ được mổ lại, cắt rộng và sâu hơn cho tuyệt sạch ung thư.

Dự hậu (prognosis) sau này khi ung thư đã được cắt bỏ để chữa, như đã trình bày, tùy thuộc vào yếu tố ung thư đã ăn sâu xuống dưới, đã chuyển di hay chưa, và cũng tùy thuộc vào vị trí của ung thư, cùng phái tính, tuổi tác người bệnh. Phụ nữ, người dưới 50 tuổi, và người có ung thư ở tay, chân (trừ ở bàn tay, bàn chân) có dự hậu khá hơn.
Khám phá sớm ung thư da

Như bất cứ ung thư nào khác, ung thư da cần được khám phá sớm. Bất cứ vết da khả nghi nào cũng cần được xem xét kỹ lưỡng. Trên da người lớn chúng ta, theo thời gian, xuất hiện đủ những vết này nọ, nhiều nhất là những nốt ruồi đen.

Nốt ruồi nào lành, nốt ruồi nào độc, chính thị ung thư melanoma? Áp dụng qui tắc khám da ABCD dưới đây sẽ giúp chúng ta sớm nghi ngờ và tìm ra ung thư da:

- A (Asymmetry): Ảnh hình bất cân.
Một nốt ruồi lành thường cân xứng. Nếu một nốt ruồi, khi ta tưởng tưởng chặt nó ra làm đôi, ảnh hình bên này của nó không đối xứng với ảnh hình bên kia, nên nghi ngờ nó là nốt ruồi độc melanoma.
- B (Border irregularity): Bờ không đều.
Nốt ruồi lành tròn trịa, bờ chung quanh rất đều. Ta nghi ngờ nốt ruồi là ung thư melanoma khi bờ của nó trông không đều hoặc hình răng cưa, chỗ lồi ra chỗ lõm vào.
- C (Color variation): Chẳng tuyền màu.
Nốt ruồi lành màu nâu hoặc đen đều một sắc. Nốt ruồi độc thường có hai hay nhiều sắc khác nhau, màu không đều chỗ đậm chỗ nhạt.
- D (Diameter): Đường kính.

Những nốt ruồi nhỏ dưới 6 ly (6 millimeters, khoảng một đầu tẩy bút chì) không đáng ngại, song với những nốt ruồi trên 6 ly, chúng ta coi chừng chúng, kẻo trở tay không kịp.

Ngoài qui tắc khám da ABCD trên, chúng ta cũng để ý thêm những thay đổi sau của da hoặc các nốt ruồi:

- Nốt ruồi tự nhiên bỗng hay chảy máu.
- Nốt ruồi sao lớn nhanh quá thế.
- Nốt ruồi đâm ngứa ngáy.
- Một vết thương trên da hoài không lành.
- Một chỗ trên da sờ thấy nhám như giấy nhám.

Nếu bạn thấy một nốt ruồi bỗng thay đổi khác lạ, hoặc một nốt ruồi mới xuất hiện, trông không giống những nốt khác, bạn nên đi khám bác sĩ. Cẩn thận vẫn hơn.

Phòng ngừa ung thư da

Với ung thư da, như nhiều ung thư khác, không gì bằng phòng ngừa. Bằng cách bảo vệ da trước sức tàn phá nguy hại của ánh nắng mặt trời.

1. Tránh ánh nắng: Ở bất cứ tuổi nào, nên tránh tiếp xúc với ánh nắng càng nhiều càng tốt. (Thường, chúng ta lo cho da chúng ta, song quên mất da của con em: “Kệ, cho chúng nó chạy chơi ngoài nắng cho khỏe, trong nhà quẩn chân, chúng nó quậy quá”.)
Ánh nắng gắt trong khoảng 10 giờ sáng đến 3 giờ chiều hại cho da nhất. Cháy nắng (sunburns) và da thẫm màu vì nắng (suntans) là dấu hiệu cho biết da đã tổn thương. Tốt nhất, tránh ra ngoài trong khoảng thời gian 10 giờ sáng đến 3 giờ chiều. Bất đắc dĩ phải ra, ta mặc quần áo dài tay dài chân để bảo vệ da, được loại quần áo đặc biệt dùng chống nắng càng tốt. Quần áo rộng một chút, cho mát.

2. Dùng kem chống nắng: Nên dùng kem chống nắng cho những vùng không được quần áo che chở, loại có “yếu tố bảo vệ” (gọi là SPF, “sun protection factor”) từ 15 trở lên.
Dùng kem chống nắng ngay cả vào những ngày có mây. Nhớ bôi kem 30 phút trước khi bạn ra ngoài trời nắng, cả vào tai và gáy là những vùng hay bị ánh nắng chiếu, bạn không để ý. Bôi kem lại khoảng mỗi tiếng nếu bạn chảy mồ hôi hoặc bơi lội làm trôi mất kem.
Xin nhớ, đừng ỷ vào kem chống nắng, chỉ dùng nó không thôi, mà coi thường các phương pháp bảo vệ da khác.

3. Đội mũ rộng vành và đeo kính mát: Nguyên tắc cần nhớ ra nắng, ta cố che hết mọi chỗ (Thế mới biết phụ nữ các nước Ả-rập khôn thật, trùm từ đầu đến chân). Mũ rộng vành là người bạn tốt che mặt, cổ và tai cho ta. Mũ có vành cả trước sau, hai bên đều rộng khoảng 6 inches tốt nhất. Mũ kiểu của người chơi dã cầu baseball có tí mái che đằng trước, không đủ.
Đeo kính mát để bảo vệ mắt và vùng da quanh mắt, nhất là loại kính ngăn được cả tia cực tím A (ultraviolet-A) lẫn tia cực tím B (ultraviolet-B). Kính mát cũng giúp mắt ta sau này ít bị mộng thịt (pterygium) và bệnh đục thủy tinh thể (cataract). Nên chọn loại kính mát to, cong, úp sát quanh hai mắt (wraparound sunglasses), nắng bên ngoài khó mà vào mắt ta.

4. Đừng mê làm da sậm màu: Trời cho da ta sao ta vui vẻ nhận vậy. Đừng thích có da màu sậm đến độ đi đến những nơi quảng cáo sẽ làm da sậm đi (tanning salons), trả tiền cho họ, mua lấy ung thư da. Những chỗ ấy họ làm hại da ta không kém ánh nắng mặt trời.
Đời luôn có mặt nọ mặt kia. Ánh nắng cần cho sự sống, song cũng rất hại cho da. Ánh nắng có thể gây bệnh ung thư da, chưa kể khiến da ta xấu, ta trông mau già. Hãy luôn nghĩ đến việc chống nắng, bảo vệ da. Hãy thay thói quen nắng nóng mặc quần xà lỏn, áo thung hở cổ lộ nách cho mát, bằng thói quen càng nắng, càng ăn mặc kỹ. Và, đường đời nhiều ngả, khi có thể, ta khôn chọn nẻo có bóng mát mà đi.

Bác sĩ Nguyễn Văn Đức