Trong số những vật dụng cần thiết cho đời sống chúng ta, có lẽ ngoài quần áo giày dép ra không có thứ nào gần gũi với con người như chiếc đồng hồ. Có thể nói không ngoa rằng chiếc đồng hồ là vật bất ly thân của con người. Nó chi phối đời sống chúng ta, gọi chúng ta thức dậy mỗi buổi sáng, báo cho chúng ta biết khi nào là giờ ăn và khi nào thì đi làm. Nó còn sắp xếp cho chúng ta những cuộc họp mặt, gặp gỡ người này người kia, và cho biết lúc nào thì cần nghỉ ngơi, thư giãn. Chiếc đồng hồ đã thống trị thế giới kể từ khi nó xuất hiện, thay đổi lối sống và cách làm việc của loài người. Mà không chỉ những chiếc đồng hồ cơ học với những vòng răng cưa quay đều đặn mà con người sử dụng để đo lường thời gian đâu. Mỗi một nền văn minh đều có những thứ máy móc riêng để đo thời gian. Những thiết bị theo dõi giờ giấc biến đổi theo từng thời kỳ, từ chiếc đồng hồ đo bằng ánh nắng thô sơ đến loại đồng hồ nguyên tử chính xác đến độ chỉ sai xích một giây qua hàng triệu năm.
Trước đây, khi chưa phát minh ra đồng hồ, kinh tế trên thế giới chủ yếu vẫn còn dựa vào nông nghiệp, thế nên chiếc đồng hồ là vật không cần thiết trong đời sống hằng ngày của người dân. Những chiếc đồng hồ đầu tiên đã xuất hiện từ trước cuộc cách mạng kỹ nghệ ở Âu châu, nhưng kể từ khi có những nền kinh tế chính bắt đầu kỹ nghệ hóa, thì đồng hồ cũng bắt đầu được sử dụng rộng rãi bởi những người điều hành các nhà máy như là cách căn bản để xác định giờ giấc làm việc của công nhân. Nó tạo ra một lối sống mới khác với lối sống trước đó khi người ta đo lường hiệu quả công việc trong một ngày làm việc. Trước khi có đồng hồ và trước khi cuộc cách mạng kỹ nghệ xảy ra, một ngày trong đời của người dân là làm việc và sinh hoạt theo mặt trời. Người ta thức dậy khi mặt trời ló dạng và đi ngủ khi mặt trời lặn. Đồng hồ xuất hiện và đã thay đổi lối sống đó. Cuộc sống của người lao động sống và làm việc ở thời đại kỹ nghệ đã bị chi phối, bị cầm tù bởi giờ giấc mà những chiếc đồng hồ giống như những tên cai ngục. Có thể có nhiều người vẫn chưa nhận ra sự ảnh hưởng to lớn của những chiếc đồng hồ lên trên đời sống của họ, nhưng rõ ràng là cuộc sống của đa số đã có nhiều thay đổi từ nếp sống theo thiên nhiên (thức ngủ cùng với mặt trời) đến lối sống đặt căn bản trên những giờ giấc nhất định trong ngày (như một cái máy). Nói ngắn gọn đi, trong thời kỳ cách mạng kỹ nghệ và sau đó, đồng hồ đã cơ khí hóa và tiêu chuẩn hóa cuộc sống của chúng ta.
Thế nên có người cho rằng chiếc đồng hồ là phát minh kỹ thuật quan trọng và ảnh hưởng nhất của nhân loại. Sống ở thời đại chúng ta, cứ thử nhìn quanh một lúc thế nào cũng nhìn thấy vài ba chiếc đồng hồ đủ loại, treo tường cũng có, cá nhân cũng có, xuất hiện cùng khắp – trên cổ tay, trên bàn làm việc, trên màn ảnh computer, trên chiếc điện thoại di động, rồi trên xe chúng ta lái, trong các cửa tiệm chúng ta đi ngang qua. Nhưng cũng phải công nhận là chiếc đồng hồ đã làm thay đổi hẳn bộ mặt thế giới, nó giúp người ta có thể chuẩn bị những chương trình sinh hoạt lớn từ trước cho được chu đáo, tổ chức công việc và cuộc sống ngăn nắp hơn. Nhờ có chiếc đồng hồ chúng ta không bị lỡ những chuyến xe, tới những buổi họp đúng giờ để không bị gọi là người theo giờ dây thun, hoặc không phải đợi quá lâu ở văn phòng bác sĩ. Có thể nói, không một phát minh nào khác đã thay đổi thế giới sâu sắc đến như vậy.
Từ lâu, nhân loại vẫn luôn có những nỗ lực đi tìm những phương pháp đo lường thời gian cho chính xác: từ xa xưa, bằng cách dùng ánh mặt trời, và sau này, đo giòng nước chảy để xác định thời gian. Nhưng phải mãi đến cuối thế kỷ 13 ở Âu châu, người ta mới phát minh ra được những kỹ thuật để chế tạo ra những chiếc đồng hồ với độ chính xác làm thay đổi thế giới.
Đến thế kỷ 14, đồng hồ trở nên thông dụng hơn, đặc biệt tại những ngôi thánh đường và tu viện ở Âu châu, nơi mà thời giờ được xem là tối quan trọng đối với những sinh hoạt trong ngày. Có những chiếc đồng hồ được chế tạo ra có thể đánh lên những âm thanh báo hiệu giờ giấc, giúp giáo dân biết chính xác giờ để đi lễ thờ phụng Thiên Chúa. Nhưng giá thành làm một chiếc đồng hồ thời đó còn quá mắc và phải đợi thêm một thế kỷ nữa, nhiều thị trấn và thành phố mới bắt đầu có tiền để đặt làm những chiếc đồng hồ cho họ, vừa là biểu tượng của niềm hãnh diện chung cho mọi người vừa là niềm hy vọng về mối lợi kinh tế – đồng hồ có thể giúp lôi kéo thêm người buôn bán đến những nơi chợ búa, và người dân có được cuộc sống quy củ hơn để làm việc hiệu quả hơn.
Giống như phần lớn những kỹ thuật khác, những chiếc đồng hồ này khởi đầu là những vật thể công cộng rồi từ từ tìm cách len lỏi vào trong nhà của người dân: lúc đầu là những nhà giàu có, nhưng đến đầu thế kỷ 16, thêm nhiều đồng hồ treo tường và đồng hồ cá nhân xuất hiện trong những gia đình trung lưu. Đến thế kỷ 17 và 18, khoa học phát triển và người ta hăng hái đi tìm kiếm độ chính xác ở tất cả mọi lãnh vực kỹ thuật, nhờ đó đưa đến những tiến bộ trong phép đo lường. Từ đó không còn những chiếc đồng hồ được thiết kế chỉ đủ để báo cho người ta biết giờ và phút, mà độ chính xác cho đến từng giây nữa.
Rồi nhờ những chiếc đồng hồ với độ chính xác đó người ta vẽ được những đường kinh tuyến trên bản đồ thế giới. Hệ thống hỏa xa sẽ không thể hoạt động hiệu quả và an toàn nếu không có những chiếc đồng hồ có khả năng chạy cùng giờ khắc giống nhau. Khi nhân loại tập được cái thói quen làm việc theo giờ giấc chính xác, thì người lao động được trả lương căn cứ vào số giờ họ làm chứ không phải tính bằng ngày nữa; nó giúp người ta sắp xếp công việc để không bị lấn qua những công việc khác; nó giúp cho ngành giao thông với những chuyến đi và đến vào những giờ giấc được báo trước mang đến nhiều sự tiện lợi cho hành khách.
Mới đây, kết quả một nghiên cứu của Đại học Yeshida ở New York nói rằng những người làm việc với thời biểu theo sát giờ giấc nói chung ít vui vẻ hài lòng với công việc và cảm thấy như không kiểm soát được cuộc sống của họ so với những người tổ chức ngày làm việc của họ dựa trên công việc.
Thậm chí chỉ riêng sự hiện diện của chiếc đồng hồ trong phòng làm việc thôi cũng làm cản trở sức sáng tạo của người ta.
Trong nhiều thí nghiệm, các nhà nghiên cứu thấy rằng người ta thường có thói quen lập thời biểu sinh hoạt hằng ngày bằng hai cách. Một, tổ chức công việc dựa trên giờ giấc, tức chiếc đồng hồ. Ví dụ: lập bảng dữ liệu từ 10 đến 11 giờ, sau đó là họp hành từ 11 đến 11:30, vân vân. Hai, tổ chức công việc bằng cách lập ra một danh sách những công việc muốn được hoàn tất trong ngày. Những người này làm việc theo danh sách từ trên xuống, mỗi công việc được bắt đầu sau khi công việc trước đã làm xong. Các nhà nghiên cứu còn nói thêm rằng tất cả chúng ta đều có thói quen sử dụng cả hai cách tổ chức đó.
Qua những thí nghiệm trên, các nhà nghiên cứu muốn tìm hiểu xem hai cách tổ chức khác nhau đó ảnh hưởng ra sao tới công việc của chúng ta? Cách nào giúp chúng ta làm việc hiệu quả hơn? Dựa trên những sinh hoạt khác nhau trong ngày – từ sắp đặt kế hoạch cho một dự án, sắm sửa quà cho ngày lễ, đến việc tập thể dục – để đo lường kết quả công việc qua thời biểu dựa trên giờ giấc hay trên mỗi công việc. Các nhà nghiên cứu thấy rằng làm việc theo giờ giấc mang lại hiệu quả hơn nhưng làm người ta bớt vui hơn với công việc vì người làm việc cảm thấy như cuộc sống của họ phần nào bị ai đó kiểm soát. Những người làm việc theo từng công việc được giao cho thì vui vẻ với công việc hơn và sáng tạo hơn, nhưng hoàn tất công việc chậm hơn. Nhưng những người này lại cảm thấy hài lòng mỗi khi làm xong một công việc được giao phó.
Các nhà nghiên cứu đề nghị, ở những nơi làm việc như sản xuất hay công việc đòi hỏi họp hành nhiều thì nên cần chiếc đồng hồ. Nhưng với những công việc cần có sự sáng tạo như làm quảng cáo hay nghiên cứu học thuật, thì nên để cho nhân viên được tự do giờ giấc hơn và để họ hoàn tất công việc tùy theo sự lượng định của họ.
Cụ Tản Đà làm thơ thì hay nhưng cả đời sống bần hàn. Tuy nhiên, có lần nhờ cây bút mà cụ được sống khá phong lưu. Lần đó người ta đón cụ vô Sài Gòn làm báo, nhờ cụ giữ mục thi đàn, cung phụng cụ rất chu tất: một căn phòng riêng, bữa nào cũng có rượu và đồ nhắm, đi đâu thì có xe, và chỉ xin cụ mỗi tuần cho một bài thơ thôi. Vậy mà có kỳ chờ mãi không thấy cụ đưa thơ bèn sai người tới thúc giục thì liền bị cụ gắt: “Làm thơ chứ đâu phải bổ củi!”
Giá như những nghiên cứu trên được thực hiện một thế kỷ trước thì đâu đến nỗi tòa báo phải cho người đến đòi thơ của cụ Tản. Thơ là sáng tạo của người nghệ sĩ, mà cụ Tản Đà đích thị là người nghệ sĩ chân chính, đâu phải cứ ngày đó giờ đó là có ngay một bài thơ. Không như những thợ thơ một thời ở miền Bắc Việt Nam, cứ hết khóc Xít-ta-lin lại khóc Mao chủ tịch, làm thơ mà y như cái vòi nước nhà bếp, muốn mở cho nước mắt trào ra lúc nào là mở, đến lau không kịp.
Huy Lâm
