Chiêu Thánh Lý Chiêu Hoàng là người có số phận lạ lùng nhất trong lịch sử Việt Nam cho dù vai trò của bà đối với vận mệnh quốc gia khá mờ nhạt.
Là nữ hoàng duy nhất trong lịch sử vương triều phong kiến Việt Nam, nhưng ở trên ngôi báu có hơn một năm nên sách sử khi viết về Lý Chiêu Hoàng chỉ đề cập đến với những dòng sơ lược, ngắn ngủi khiến hậu thế ít ai biết về cuộc đời lắm nỗi truân chuyên của bà.

Trong sóng gió vương triều
Lý Chiêu Hoàng tên thật Lý Phật Kim (sau đổi tên là Lý Thiên Hinh), được sắc phong làm Chiêu Thánh công chúa, là con gái thứ hai của vua Lý Huệ Tông và hoàng hậu Trần Thị Dung.
Theo chính sử, bà chào đời tháng 9 năm Mậu Dần (1218), còn nội dung bản văn chầu sự tích về công chúa cho biết rõ hơn về ngày sinh, đó là ngày 16 qua đoạn ghi: “Lại còn thu cửu trăng cao/ Ngọc Hoàng sai chúa hiện vào Lý gia”, như vậy “thu cửu” tức là mùa thu, tháng 9; còn “trăng cao” là vào ngày 16 giữa tháng khi trăng tròn mọc cao và sáng nhất.

Tháng 10 năm Giáp Thân (1224), sau một thời gian thao túng triều đình, anh họ hàng của hoàng hậu Trần Thị Dung do Trần Thủ Độ đứng đầu nhân cơ hội Lý Huệ Tông bệnh nặng gây sức ép buộc vua xuống chiếu lập công chúa Chiêu Thánh làm Hoàng Thái tử rồi nhường ngôi cho với niên hiệu là Thiên Chương Hữu Đạo.
Sau đó vua xuất gia đi tu tại chùa Chân Giáo trong đại nội thành Thăng Long với pháp danh là Huệ Quang đại sư. Vậy là khúc quanh của lịch sử đã đưa công chúa Lý Phật Kim 8 tuổi lên ngai vàng trong giai đoạn triều Lý suy vong.

Lúc đó Trần Thủ Độ đang giữ chức Điện tiền chỉ huy sứ, liền tính kế đoạt vương quyền về tay dòng họ mình. Dưới bàn tay sắp đặt của Trần Thủ Độ, một người cháu họ là Trần Cảnh, 8 tuổi, được đưa vào cung làm Chánh thủ, có nhiệm vụ hầu hạ Lý Chiêu Hoàng.

Vì cùng trang lứa nên Chiêu Hoàng thích gần gũi chơi đùa với Trần Cảnh. Cho đây là cơ hội ngàn năm khó gặp, Trần Thủ Độ bàn với Thái hậu Trần Thị Dung soán ngôi bằng cách đem hết gia thuộc thân thích vào trong cung cấm. Sau đó sai quân lính phong tỏa hoàng cung, triều thần nhà Lý không ai dám phản ứng vì họ Trần giữ nữ hoàng và thái hậu khác nào có con tin ở trong tay. Tiếp đó Trần Thủ Độ loan báo rằng: “Bệ hạ đã thành thân”.
Các quan đều nghe theo, xin chọn ngày vào chầu mừng. Thế là Trần Thủ Độ dựng nên cuộc hôn nhân giữa Lý Chiêu Hoàng và Trần Cảnh.

Triều chính chuyển giao sang tay họ Trần với sự kiện ngày 21 tháng 11 năm Ất Dậu (1225) Lý Chiêu Hoàng xuống chiếu nhường ngôi cho Trần Cảnh, và tới ngày 11 tháng 12 năm ấy cho mở hội lớn ở điện Thiên An, rồi từ trên ngai vàng bước xuống, trút bỏ hoàng bào, chính thức mời Trần Cảnh lên ngôi.
Trần Cảnh lên điện rồng, đầu đội mũ bình thiên, mình khoác áo long cổn làm lễ đăng quang, xưng là Thiên Hoàng, đặt niên hiệu là Kiến Trung, trở thành vị vua đầu tiên của nhà Trần.
Việc này cũng khiến Lý Chiêu Hoàng (Phật Kim) và Trần Thái Tông (Trần Cảnh) trở thành đôi vợ chồng duy nhất trong lịch sử đều làm vua. Sau khi nhường ngôi cho chồng, Lý Chiêu Hoàng trở thành hoàng hậu Chiêu Thánh, sách Đại Việt sử ký toàn thư viết:
“Bính Tuất, Kiến Trung năm thứ 2 [1266], (Tống Bảo Khánh năm thứ 2) mùa xuân, tháng giêng, sách phong Chiêu Hoàng làm hoàng hậu, đổi gọi là Chiêu Thánh”.
Ngày 24 tháng 2 năm Mậu Ngọ (1258), Trần Thái Tông nhường ngôi cho con là thái tử Trần Hoàng, lên làm Thái thượng hoàng trong 19 năm (1258-1277) rồi mất ngày 01 tháng 4 năm Đinh Sửu (1277), thọ 59 tuổi.
Trần Thái Tông là một vị vua tài giỏi, nhân đức và rất am tường Phật giáo, được sử sách khen ngợi nhưng cũng bị phê phán. Sách Việt sử tiêu án viết: “Vua là người khoan nhân, có độ lượng đế vương, lập ra chế độ, điển chương đã văn minh đáng khen, nhưng chỉ vì tam cương lộn bậy, nhiều sự xấu xa trong chốn buồng khuê…” Sách Đại Việt sử ký toàn thư bình rằng: “Vua khoan nhân đại độ, có lượng đế vương, cho nên có thể sáng nghiệp truyền dòng, lập kỷ dựng cương, chế độ nhà Trần thực to lớn vậy. Song quy hoạch việc nước đều do Trần Thủ Độ làm và chốn buồng the cũng có nhiều điều hổ thẹn”.

Những điều mà sử sách cho là hổ thẹn đó là việc Trần Thái Tông phế bỏ Hoàng hậu Chiêu Thánh vì không sinh con nối dõi, rồi lấy chị dâu, về sau lại đem Chiêu Thánh gả cho tướng Lê Tần (Lê Phụ Trần) để ban thưởng, đền ơn.
Chiêu Thánh hoàng hậu bị phế vào tháng Giêng năm Đinh Dậu (1237), sử chép như sau: “Lập công chúa Thuận Thiên họ Lý, là vợ của Hoài Vương Liễu, anh vua, làm hoàng hậu Thuận Thiên. Giáng Chiêu Thánh làm công chúa.
Bấy giờ Chiêu Thánh không có con mà Thuận Thiên đã có mang Quốc Khang 3 tháng. Trần Thủ Độ và công chúa Thiên Cực bàn kín với vua là nên mạo nhận lấy để làm chỗ dựa về sau, cho nên có lệnh ấy” (Đại Việt sử ký toàn thư).
Nguyên do là làm vợ Trần Thái Tông hơn 10 năm mà vẫn chưa sinh cho vua được con trai nối dõi nên Thái sư Trần Thủ Độ sợ vua không có người thừa tự mới ép vua rằng: “Hoàng hậu Chiêu Thánh làm vợ đã hơn 10 năm mà không sinh nở thì làm sao có hy vọng về sự nối dõi sau này, phải chọn một hoàng hậu khác!”.
Thực ra, Chiêu Thánh đã một lần sinh nở, người con đầu tiên của bà và vua Trần Thái Tông sinh ra năm Quý Tỵ (1233) được đặt tên là Trần Trịnh, được phong ngay làm hoàng thái tử, nhưng đã chết sau khi sinh không lâu.

Cái kết có hậu của mối lương duyên ép buộc
Trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông xâm lược lần thứ nhất (1257-1258) tướng Lê Tần lập được nhiều công trạng, có công cứu vua Trần Thái Tông trong một trận đánh diễn ra vào giữa tháng 12 năm Đinh Tỵ (1257) nên được vua đổi tên là Lê Phụ Trần.
Sách Đại Việt sử ký toàn thư ghi lại như sau: “Tướng Nguyên là Ngột Lương Hợp Thai xâm phạm Bình Lệ Nguyên. Vua thân hành đốc chiến, xông pha tên đạn. Quan quân hơi núng, vua ngoảnh trông tả hữu, chỉ có Lê Phụ Trần (tức Lê Trần) một mình một ngựa, ra vào trận giặc, sắc mặt bình thản như không.
Lúc ấy, có người khuyên vua dừng lại để chỉ huy chiến đấu. Phụ Trần cố sức can vua: Nay thì bệ hạ chỉ đánh một ván dốc túi thôi! Hãy nên tạm lánh chúng, sao lại có thể dễ dàng tin lời người ta thế! Bấy giờ, vua mới lui quân đóng ở sông Lô.
Phụ Trần giữ phía sau. Quân giặc bắn loạn xạ, Phụ Trần lấy ván thuyền che cho vua khỏi trúng tên giặc. Thế giặc rất mạnh, [vua] lại phải lui giữ sông Thiên Mạc. Phụ Trần theo vua bàn những việc cơ mật, rất ít người biết được đều đó…”.
Sau khi đánh đuổi quân Nguyên Mông ra khỏi bờ cõi, Trần Thái Tông định công ban thưởng cho quần thần, nghĩ đến công lớn của Lê Tần, vua không chỉ phong tước mà còn gả vợ cũ cho Lê Tần, lúc này Chiêu Thánh đang ở trong cung cấm sau một thời gian xuất gia tu hành.
Sử sách chép: “Mậu Ngọ, năm thứ 8 (1258). Tháng giêng, mùa xuân. Đem Hoàng hậu cũ là Lý Thị gả cho Ngự sử Đại phu Lê Phụ Trần… Nhà vua bảo Lê Phụ Trần rằng: Nếu trẫm không có nhà ngươi giúp sức, thì làm gì được có ngày nay, nhà ngươi nên cố gắng để cùng làm tròn sự nghiệp sau này.” (Khâm định Việt sử thông giám cương mục).
Bị ép gả cho Lê Phụ Trần, Chiêu Thánh đặt ra ba điều kiện: 1. Phải xóa bỏ ngay lệnh truy sát, bức hại tôn thất nhà Lý; 2. Lăng miếu thờ các vị hoàng đế, công thần triều Lý phải được giữ gìn, chăm sóc chu đáo; 3. Dinh thự của Lê Phụ Trần phải chuyển ra xa Hoàng thành.
Sau khi triều Trần chấp thuận, Chiêu Thánh mới chịu gá duyên cùng Lê Phụ Trần, lúc này bà dù 40 tuổi nhưng vẫn còn xuân sắc.
Ở vùng Từ Sơn (Bắc Ninh ngày nay) từ bao đời vẫn lưu truyền câu ca dao thác lời Chiêu Thánh trách vua Trần về việc gả vợ cho bề tôi:

Trách người quân tử bạc tình
Chơi hoa rồi lại bẻ cành bán rao!

Tướng Lê Phụ Trần tên thật là Lê Tần (còn gọi là Lê Tân Trần) quê ở Ái Châu (Thanh Hóa ngày nay), theo Lê Tần miêu duệ và Cổ Mai bi ký thì: “Lê Tần (tự là Lê Kính), Tần là con trai Lê Khâm, là thân phụ của Trần Bình Trọng”; một số tài liệu cho hay Lê Khâm là cháu nhiều đời của vua Lê Đại Hành nhà Tiền Lê.
Không rõ Lê Phụ Trần sinh và mất năm nào, sử sách cũng không viết rõ về thời điểm ông trở thành tướng quân rồi tham gia triều chính từ năm nào. Những dòng sử đầu tiên nhắc đến Lê Phụ Trần là vào năm Kỷ Dậu (1250) ông được vua Trần Thái Tông phong chức Ngự sử trung tướng tri tam viện sự có trọng trách can gián và xét đoán việc kiện tụng.

Khi quân Mông Cổ kéo vào xâm lược nước ta, Lê Phụ Trần tham gia chiến trận và lập công lớn, khi định công phong tước ông được giữ chức Ngự sử đại phu rồi làm Chánh sứ sang nước Nguyên.
Tháng 6 năm Kỷ Mùi (1259) ông được giữ chức Thủy quân đại tướng quân; cuối đời về già, vào tháng 7 năm Giáp Tuất (1274) được giữ chức Thiếu sư, kiêm Trừ cung giáo thụ để dạy thái tử.

Như vậy, Lê Phụ Trần không chỉ là võ tướng mà còn là văn thần có tài, “văn võ song toàn”, có mưu lược, đức hạnh được tin dùng làm thầy dạy Thái tử Khâm (sau lên ngôi là vua Trần Nhân Tông). Cuộc đời ông làm quan trải các triều vua Trần Thái Tông (1225 – 1258), Trần Thánh Tông (1258 – 1278) và Trần Nhân Tông (1279 – 1293).

Theo một số tư liệu, như sách Việt Nam đại hồng sử, sau khi được gả cho Lê Phụ Trần, Chiêu Thánh theo chồng về ở tại đất Bạch Hạc (nay thuộc tỉnh Phú Thọ) rồi không lâu sau họ cùng nhau trở về quê ông nơi đất Ái Châu (Thanh Hóa ngày nay).
Sống một cuộc đời mới với một cuộc hôn nhân gượng ép nhưng Chiêu Thánh và Lê Phụ Trần sống hòa hợp, yêu thương nhau, đó là những ngày tháng đẹp nhất của người phụ nữ đầy truân chuyên, đau khổ.
Chỉ một năm sau, tức năm Kỷ Mùi (1259), Chiêu Thánh sinh hạ một con trai đặt tên là Lê Tông, còn có tên khác là Lê Phụ Hiền, tiếp đó bà sinh thêm một người con gái đặt tên là Lê Thị Ngọc Khuê (còn gọi là Minh Khuê).
Lê Tông sau được phong tước Thượng vị hầu, sau này được ban quốc tính (họ vua) và đổi tên thành Trần Bình Trọng, một danh tướng nổi tiếng với câu nói bất hủ: “Ta thà làm quỷ nước Nam còn hơn làm vương đất Bắc”.
Năm Ất Dậu (1285), tướng Trần Bình Trọng trong một trận đánh với giặc Nguyên Mông ở bãi Thiên Mạc (thuộc huyện Khoái Châu, Hưng Yên ngày nay), vì quân ít thế yếu nên ông bị chúng bắt được nhưng không khuất phục nên chúng đã giết ông, triều đình thương tiếc truy phong tước Bảo Nghĩa Vương.

Ít ai biết rằng Lê Tông, tức Trần Bình Trọng, còn là phò mã triều Trần, được vua Trần Thái Tông gả con gái là Công chúa Thụy Bảo làm vợ, hai vợ chồng ông chỉ sinh một người con gái tuyệt sắc sau này được tuyển vào cung làm vợ vua Trần Anh Tông, được tấn phong là Chiêu Hiến hoàng hậu (mẹ của hoàng tử Trần Mạnh, tức vua Trần Minh Tông).
Theo chính sử, Chiêu Thánh Lý Chiêu Hoàng mất vào đầu năm Mậu Dần (1278) tại quê hương Cổ Pháp (nay thuộc Từ Sơn, Bắc Ninh), thọ 60 tuổi, lăng mộ đặt ở bên rừng Báng thuộc đất Đình Bảng, dân gian gọi đó là lăng Cửa Mả.
Lê Thái Dũng (Phunutoday)