Từ lâu, các nhà khoa học đã nghi rằng nhiều loại côn trùng là nguyên nhân truyền bệnh đặc biệt là ở miền nhiệt đới. Nhưng phải đợi tới đầu thế kỷ thứ 20 mới xác định được chúng mang một số bệnh. Tuy nhiên tìm hiểu đích xác xem bằng cách nào chúng truyền sang cho con người không phải là chuyện dễ.
Muỗi và bệnh sốt rét
Sốt rét là một trong các bệnh truyền nhiễm của con người. Hậu quả của bệnh một phần nào do kém văn minh của một số quốc gia như cổ Hy Lạp, đế quốc La Mã và quần đảo Ceylon. Ngay từ thế kỷ thứ hai trước Công Nguyên, học giả La Mã Marcus Terentius Varro đã từng khuyên là nên tránh tới các đầm nước là nơi có nhiều muỗi. Nhưng không ai biết nguyên nhân gây ra bệnh sốt rét cho tới thế kỷ thứ 19 khi nhiều bác sĩ cho hay muỗi có thể truyền bệnh sốt vàng da - yellow fever.
Vấn đề được làm sáng tỏ trong khi các nhà khoa học điều tra một bệnh khác: Bệnh da voi elephantiasis với sự lớn của cẳng chân và trứng dái. Vào năm 1886, y sĩ Patrick Manson Scottish cảm thấy rất bực mình với bệnh này khi được chỉ định làm the Chinese Imperial Custom trên các quần đảo Formosa và Amoy bây giờ là Hsaimen. Vào năm 1870 ông ta được biết Timothy Lewis ở Calcutta và Joseph Bancroft ở Brisbane đã tìm ra ký sinh trùng của bệnh chân da voi elephantiasis. Sau đó Manson dành trọn 7 năm để tìm hiểu vào giai đoạn nào mà các ký sinh trùng có thể xâm nhập mạch máu con người rồi nằm trong các cục hạch và gây ra sự phì đại như vậy.
Manson tự hỏi không biết muỗi Culex có thể là trung gian trong chu kỳ đời sống của ký sinh trùng bệnh chân da voi. Sau khi mổ cả trăm con muỗi và tìm thấy trong bao tử rất nhiều xác bào tử của các ký sinh trùng đã bị tiêu hóa. Sau khi được thả ra các ký sinh trùng sẽ vượt qua bao tử rồi vào các cơ bắp ở lồng ngực. Sau đó chúng sẽ đổi hình dạng, có miệng và các ống tiêu hóa rồi sẵn sàng chuyển sang người.
Với mọi dè dặt, Manson kết luận rằng những con muỗi chết trong khi đẻ trứng ở trong nước, cơ thể của chúng có vô số ký sinh trùng bệnh chân voi và sau đó loài người sẽ mắc bệnh sốt rét vì uống nước nhiễm này.
“Tôi hiểu rõ điều này”
Ronald Ross chưa bao giờ có ý định trở thành bác sĩ y khoa mà chỉ thích chơi nhạc và làm thơ. Tuy nhiên vì bị cha mẹ ép, anh ta ghi tên vào một cơ sở y tế ở Indiana. Anh ta rất ngạc nhiên khi thấy mình lại để ý tới vai trò của muỗi trong việc gây lan truyền bệnh sốt rét và từ năm 1892 anh tập trung vào bệnh này.
Ký sinh trùng bệnh sốt rét Plasmodium, một loại đơn bào hơi nhỏ hơn vi trùng, đã được nhà khoa học người Pháp Charles Leveran tìm ra vào năm 1880. Rồi đến năm 1894, trong khi ở Luân Đôn, Ross tới thăm Manson khi ông này đã trở về sống tại Anh vĩnh viễn từ năm 1889. Manson đưa cho Ross coi ký sinh trùng và đôi bên thảo luận với nhau về cách thức ký sinh trùng vào cơ thể con người. Họ cũng không quên nhắc tới sự lớn lên của muỗi trong khi ký sinh trùng bệnh chân voi ngày một lớn.
Ross trở lại Indiana tiếp tục nghiên cứu và được Manson khuyến khích với lá thư như sau: “Hãy coi anh như một Chén thánh Holy Grail và tự coi mình như Ngài Galahad, và nhớ là đi đúng mục tiêu.”
Vào ngày 20 tháng 8 năm 1897, được Ross và các môn đệ mệnh danh là “Ngày Của Muỗi,” Ross tìm thấy trong thành bao tử của muỗi Anopheles rất nhiều noãn nang, một giai đoạn của muỗi truyền bệnh sốt rét. Khi đã biết chắc về sự có mặt của ký sinh trùng, Ross cho là mình có thể theo dõi đời sống của con muỗi: trước hết là các hợp tử trong bao tử rồi noãn nang trong thành bao tử và cuối cùng là thoi trùng ở các vòi của muỗi và cuối cùng là loài người khi chúng cắn và nhả nước bọt vào trong khi hút máu. Nên nhớ là chỉ muỗi cái mới nhả máu vào đông vật mà chúng cắn.
Ross không bao giờ quên nàng thơ. Vào ngày “Mosquito Day,” 20/8 hàng năm, anh ta viết mấy vần thơ cảm ơn như sau: “Tôi hiểu rõ những điều bé nhỏ này/Vô số người được cứu sống/Ôi Thần chết, ở chỗ nào chúng cắn/Thy Victory, O Grave.” Ross nhận giải Nobel năm 1902.
Một chương trình tiêu diệt muỗi khi đã biết chắc chắn rằng chính muỗi truyền bệnh sốt rét. Tiếp theo sự dẫn đầu cùa Đại Tá Gorgas và ngài Malcom Watson ở Mã Lai, cơ quan y tế công cộng Hoa Kỳ bắt đầu một chiến dịch diệt trừ bệnh sốt rét tại các tiểu bang ở miền Nam Hoa Kỳ. Các trường hợp bệnh sốt rét giảm tới 50% và vào năm 1927, bệnh này được coi như bị xóa sổ tại Hoa Kỳ. Vào năm 1940 khi DDT được sử dụng để diệt muỗi thì cả thế giới coi nó như là một khí giới xuất chúng. Nhưng tiếc thay DDT cũng gây hại rất nhiều cho môi trường.
Nguyễn Ý-Đức