Hám lợi không ai dám nói mạnh mình không có. Không ai dám cam đoan mình không bị lòng tham lung lạc, ngay cả người được coi là thẳng thắn, đâu ra đó. Nhiều khi họ mắc phải những cái bẫy giăng ra đánh vào tánh hám lợi (bên ngoài) trông rất hiền lành, rất lương thiện. Một công thức chung giúp chúng ta cảnh giác: Nào có ai trên đời này tự nhiên tử tế vô điều kiện với chúng ta, đúng không?
Nói thì nói vậy những cái bẫy giăng ra thường tinh vi nên nhiều người mới mắc lỡm, bị gạt; kẻ xấu cao chạy xa bay từ lâu mà họ vẫn chưa biết mình bị lừa. Bởi không ít người chủ quan nghĩ mình không thể bị lừa, hoặc môi trường họ làm việc và sống… không có kẻ xấu. Thực ra bánh vẽ và thịt lừa có mặt khắp nơi. Đến nỗi không ít người thầm nghĩ trong bụng: Chẳng cần biết người này là ai, chỉ cần anh ta là một con người đã khiến mình phải cảnh giác rồi!
Thực tế ở đâu có con người ở đó có lừa đảo. Văn minh có cách lừa đảo của văn minh. Bình dân có cách lừa đảo của bình dân. Lòng tham vẫn biết là bản năng thứ hai (nhiều lúc) rất quan trọng đối với khả năng sinh tồn của loài người. Có điều do được dạy dỗ, con người có giáo dục và có nhận thức, lòng tham và thói hám lợi được kiểm soát điều chỉnh phần nào.
Ở Mỹ có kẻ xấu. Ở Việt Nam cũng có kẻ xấu. Vâng. Bất luận là Mễ hay Miến Điện, Thái Lan hay Hà Lan, California hay New York…; trình độ phát triển văn minh tuy khác nhau, song điều đó chẳng hề bảo đảm vững chắc nơi này người dân sẽ lương thiện hơn nơi khác. Nên giải thích về thói lừa đảo nơi con người, hai giả định được đưa ra: (a) bần cùng sanh đạo tặc và (b) mèo già hóa cáo. Tức một đằng tham lam vì mưu sinh, vì sống còn, nên lừa đảo vì hoàn cảnh đẩy đưa. Còn một đằng là lừa đảo tinh vi, lừa rất tế nhị, lừa có văn hóa, lừa rất khoa học.
Mà cũng khó nói cho cùng. Chuyện con người lừa gạt đồng loại ngẫm kỹ mới thấy chúng bao la và phức tạp hơn chúng ta nghĩ. Bị lừa vì hám lợi đã đành. Bị lừa vì mình lo sợ thái quá cũng có. Nói tóm lại kẻ gian sẽ đánh vào những điểm yếu của con mồi. Chúng rất giỏi trong việc tung ra những cái bẫy tâm lý rất tự nhiên, không đánh vào lòng tham cũng là đánh vào nỗi sợ hãi của nạn nhân (như sở thuế, tình trạng di trú, luật pháp…)
Một phần do sơ ý, một phần do mất cảnh giác, đôi khi quá ỷ lại và xem nhẹ, nhất là với những ai còn mới mẻ lạ lẫm, chưa am tường các thủ tục hành chính ở Mỹ, không nắm vững các thủ tục nên dễ bị bọn xấu lũng đoạn, xỏ mũi dắt đi.
Thường người mới đến Mỹ sống sẽ trải qua kinh nghiệm được “ăn bánh vẽ” và “nuốt món thịt lừa”. Kinh nghiệm đó họ thường lặng lẽ ngậm ngùi ôm một mình, hay ho gì mà kể ra; phải là chỗ thân tình lắm họ mới chia sẻ để người thân không rơi vào trường hợp mắc bẫy tương tự.
Nhiều cái bẫy lừa gạt rủ rê chèo kéo những khoản lợi lộc khiến người ta dễ bị dao động, đây chính là những cái bẫy sơ đẳng nhất. Kẻ xấu thả con tép bắt con tôm. Chúng mồi chài khéo léo. Ban đầu chúng cho nạn nhân hưởng chút lợi lộc, nhưng sau đó chúng mới moi ruột họ. Mà cách chúng moi ruột họ rất tinh vi khó lường, đôi khi trắng trợn sấp mặt vì con mồi đã bị trúng bẫy, kiểu mang họa vào thân nên lãnh đủ, há miệng mắc quai bởi trước đó đã tự nguyện mở cửa chuồng gà cho cáo tự tiện xông vào.
Lắm trò nhiêu khê lắm. Nào là bán hàng đa cấp (pyramid sales) cho đến “sign up” cái nọ, “sign up” cái kia. Nhiều dịch vụ tưởng như cho không hoặc “lệ phí” rất rẻ như hợp đồng thuê máy nhận thẻ tín dụng tại mấy tiệm nails (credit card machine lease), rất chấp nhận được. Không sao đâu anh chị ơi, tụi này ra đời làm ăn chữ tín phải đi đầu, đừng lo ngại gì hết trơn. So tính hơn thiệt, nghe bùi tai, ký contract liền. Cuối cùng bút sa gà chết. Tới chừng té ngửa mới biết mình bị hố. Gọi cho salesman thì salesman phủi tay, anh chị làm ơn gọi số phone này, số phone kia… rồi sau đó lặn luôn. Trách ai nữa bây giờ ngoài hai tiếng thở dài: Thôi, xong!
Hoặc những tin nhắn, những lá thư điện tử gởi vào hộp thư. Chúng tôi là đại diện của văn phòng tiểu bang, của văn phòng chính phủ, quý vị đã vi phạm luật pháp. Nhưng để giúp quý vị tránh những hình thức phạt hành chánh nếu làm đúng luật sẽ rất nặng, nếu cộng tác, hình phạt sẽ nhẹ hơn. Ối chu cha ơi… Cuộc sống vốn dĩ đã lắm phiền phức rồi, vả lại do có tật giật mình, nên nhiều khi vì muốn câu chuyện đừng rườm rà phức tạp, cuối cùng nạn nhân liên lạc với bọn lừa đảo nên đã bị phải vố lừa. Nên biết, rất nhiều văn phong chính phủ không liên lạc với bạn qua email, qua phone, hay qua những hình thức liên lạc tiện nghi. Họ làm việc cẩn thận kỹ lưỡng. Thông thường là gởi thư đến địa chỉ của bạn đề nghị bạn liên lạc với họ sau.
Ở Mỹ người mắc nợ rất nhiều. Từ nợ thẻ tín dụng cho đến nợ tiền vay thời sinh viên đại học, những khoản nợ từ trên trời rớt xuống. Nhiều người từng vay mượn, sau đó “quên trả nợ”, hay họ nghĩ món nợ cũ chủ nợ đã quên. Nay bỗng nhiên có người túm áo đòi nợ. Không nhiều đâu, chỉ cần trả một phần nhỏ thôi cũng được nên họ nghĩ đã đến lúc phải trả nợ rồi và họ trả liền, không hề nghĩ đến chuyện mình có trả đúng khoản nợ, trả đúng chủ nợ hay không? Bởi nhiều lúc trả nợ xong rồi, cứ đinh ninh như vậy, ai dè ít bữa sau tự nhiên có chủ nợ khác tìm đến.
Bị lừa đôi khi chẳng dính dáng gì đến tiền bạc cả. Nó là những chèo kéo rủ rê của kẻ xấu. Đôi khi nạn nhân vì hiếu kỳ mà “click” vào một đường link tưởng chừng rất an toàn, thế là bao nhiêu thông tin cá nhân đã bị chúng nắm được. Có lúc chỉ vì lỡ dại bấm vào đường link một lần thôi, máy vi tính của bạn bị tin tặc tấn công, bị khóa, bao nhiêu dữ kiện bị mất sạch, phiền toái vô cùng.
Có khi chỉ vì muốn xem phim miễn phí, hay muốn tải xuống một ca khúc xưa từng một thời yêu thích trong quá khứ mà bạn trở thành nạn nhân của những trò lừa đảo rất “ăn bẩn”. Tưởng là trang website hiền lành lương thiện, bấm vô một cái lập tức biết chuyện liền. Một vài giờ sau đó máy vi tính ken đặc những vi-rút, máy bị treo, bị khóa, báo hại phải làm máy lại, rất nhức đầu.
Có khi lừa đảo nấp dưới bóng một câu chuyện bất ngờ, tự nhiên có cái email gởi đến giới thiệu rôm rả lắm. Tôi là ông hoàng nọ, bà chúa kia của một vương quốc lạ hoắc ở Châu Phi, vừa được thừa hưởng một khối lượng tài sản khổng lồ, nhưng vì hệ thống ngân hàng không thể chuyển khoản ra nước ngoài được nên họ cần một cá nhân có tài khoản ngân hàng tại Mỹ để hợp tác. Bảo đảm sẽ được hậu tạ. Nếu bạn cả tin, ấm ớ, đạp chân vào bẫy, cung cấp các thông tin tài khoản cho họ là rước họa vào thân liền.
Không ít trường hợp những email thoạt nghe rất thực tế. Chẳng hiểu làm ăn thế nào mà họ có thông tin của người thân, hoặc người quen của bạn. Chuyện thường là vầy: Tôi đang thê thảm lắm, đi du lịch Pháp bị rớt bóp mất hết thẻ tín dụng và tiền nong. Giờ đang bị kẹt ở khách sạn, khốn khó trăm bề, xin giúp đỡ khẩn cấp, về đến nhà tôi sẽ liên lạc với bạn liền. Please help! SOS. Cái này ai đọc mà không giật mình, rất dễ bị “dính chấu” bởi khi thấy người thân, người quen trong cảnh ngộ khốn đốn này không giúp không coi được.
Rồi những trò ăn bẩn khác của những công ty tập đoàn lớn. Cây đa cây đề hẳn hoi, thế mà vẫn lén lút thực hiện những trò ăn cắp vặt đối với khách hàng. Vụ Ngân hàng Wells Fargo năm ngoái bạn còn nhớ? Nhiều tài khoản được mở mà khách hàng không hề biết, rồi từ đó nhà băng cứ rỉ rả “chạc” những cái “phi” rất vô duyên. Hoặc như nhiều công ty điện thoại tự ý vẽ rắn thêm chân bày ra những dịch vụ lắt nhắt rồi tự động bắt khách trả tiền. Chẳng đáng là bao, vài chục xu, dăm ba đồng; nhưng với lượng khách hàng khổng lồ, con số này sẽ không còn nhỏ nữa.
Ba mươi sáu kiểu lừa… Vâng. Nhiều lắm. Nếu bạn không có nhiều kiến thức kinh nghiệm, khả năng bạn bị mắc lừa sẽ cao hơn. Y như đi chợ Việt Nam ngày xưa, kẻ xấu có nhiều hạng, đủ loại, đủ thành phần; từ chuyện người bán hàng lợi dụng niềm tin người đi chợ, gặp người mua ấm ớ là trục lợi. Từ cân điêu (cân thiếu, cân non) cho đến bán giá cao, nói thách, hoặc lựa những món hàng xấu cho người đi chợ vụng về, dẽ dãi… Bên Mỹ cũng thế, nhiều thiên la địa võng lừa đảo khổng lồ được tung ra, có người bị vướng lưới, có người không, tùy thuộc vào kiến thức đối phó của nạn nhân với các chiêu lừa đảo này.
Nhiều vụ xảy ra người tinh ý xém nữa sập bẫy. Thói tham lam ích kỷ luôn tiềm ẩn bởi nó là một phần của con người, một động lực bản năng giúp họ đạt được những gì họ muốn. Con người khác loài vật ở chỗ có đủ rồi mà vẫn muốn kiếm thêm, muốn có dư. Động vật không vậy, ăn no là chúng nằm nghỉ. Chúng không có khái niệm phơi khô, ướp mặn, thủ thân, để dành… Vài trường hợp ngoại lệ như loài kiến là tích trữ thức ăn hoặc loài gấu tăng cân mùa hè để có lượng mỡ như nguồn năng lượng ngủ đông sáu tháng trời.
Nhưng thôi. Tiên trách kỷ, hậu trách nhân. Nếu con người tuyệt đối không có chút lòng tham (hoặc quá lo sợ) kẻ gian làm sao rập kế mưu hại được. Nếu bạn có tinh thần cảnh giác cao và có kiến thức cơ bản, những âm mưu lừa đảo sẽ bị bạn phanh phui ngay từ lúc đầu. Nói khác đi, bạn bị lừa một phần do mình bất cẩn, chủ quan, hoặc đôi khi quá tin người, không ngờ vực gì ai cả…
Cứ thế, chuyện lừa đảo, chuyện bánh vẽ, chuyện thịt lừa lan tràn khắp nơi. Từ thuốc bắc cải lão hoàn đồng cho đến đầu tư vớ bở. Chúng len lỏi vào báo chí, chui rúc vào hậu trường chính trị, tác động vào các kế hoạch đường lối chủ trương ảnh hưởng lâu dài lên vận mệnh dân tộc. Những lời lẽ sáo rỗng mỵ dân, những hứa hẹn nhăng cuội, những bôi trơn, lời lẽ hoa mỹ với dụng tâm tranh thủ tình cảm; sau đó là qua cầu rút ván…
Hồn ai nấy giữ, khôn chết, dại chết, biết thì sống… Xem ra nhiều lúc dại khôn đều khó tránh những quả lừa. Có điều khi cảnh giác, xác suất tránh người xấu cao hơn và bạn sẽ không vướng vào những quả lừa nguy hại trước khi quá muộn.

Nguyễn Thơ Sinh