Một năm. Đơn vị thời gian này có lúc dài lúc ngắn. Với bệnh dịch truyền nhiễm COVID 19, năm 2021 trở nên khá dài. Hy vọng một ngày bình thường hơn, tốt đẹp hơn, vui chơi dễ dàng hơn, hít thở thoải mái hơn, khiến cho thời gian nặng nề chờ đợi. Tuy nhiên, đối với một số người đang chạy đua, đang vào chung kết, đang chờ tổng kết, nhất là những người đang tìm ra tiền và danh vọng, thì năm nay dường như quá ngắn. Thời gian vật lý không có gì quan trọng, chỉ là những tờ lịch lật qua, xé bỏ, tự động một năm mới sẽ đến. Nghĩ như vậy là sai lầm, ông Albert Einsten ghi nhận, “Lý do duy nhất để thời gian hiện diện là tất cả mọi việc không thể xảy ra cùng một lúc.”


Tết Tây trước Tết Ta. Thử tưởng tượng,  ông Tản Đà và ông Bùi Giáng sống cùng một thời gian, chắc chắn văn học Việt đã khác hẳn ngày hôm nay. Do đó, Tản Đà trước, Bùi Giáng sau.


Trước Tết Tây, tháng 12, truyền thống Tây phương cho chúng ta biết nhiều tổng kết trong năm về nhiều thể loại văn học nghệ thuật. Nhờ vậy, chúng ta biết được nhiều chuyện bất ngờ, đôi khi thay đổi cả luồng suy nghĩ của năm qua. Ví dụ, trong năm 2021, mọi việc mua bán hầu hết suy sụp, lỗ lã, cho dù đó là những thứ thuộc về nhu cầu cần thiết, nói chi đến những tiêu phí phong lưu. Bán tranh, mua tranh? Đúng, bán tranh mua tranh. Công ty Sotheby dẫn đầu về mua bán tranh đấu giá (chiếm 92% thị trường) với bản tổng kết toàn cầu gần cuối năm, cho biết đã bán được 7.3 tỷ, cao nhất trong lịch sử 227 năm của công ty, 68% cao hơn năm 2020, và vẫn còn tiếp tục bán cho đến 31 tháng 12. (The Art Newspaper. Daniel Cassady. Số ngày 15 tháng 12, 2021.) Như vậy, dường như tôi đã chọn con đường lầm lẫn: làm thơ.


Thi Ca.


Ai làm thơ hoặc ưu ái đọc thơ, sẽ tự hỏi: Không biết tập thơ nào về đầu trong năm nay?


Nói đến sự đầu phiếu, bầu bán, tuyển chọn những tác phẩm nghệ thuật cho tất cả các bộ môn, dường như có một sự khó phân biệt giữa phẩm chất và giá trị thị trường của tác phẩm. Sự lầm lẫn đôi khi khó phân biệt, đôi khi biết được vẫn không thể giải thích. Ví dụ như, nằm ngủ gối đầu lên tay người khác, đâu phải vì tìm kiếm sự êm ái. Tay làm sao êm bằng gối bông. Có lẽ, vì muốn giữ người bên cạnh cho dù đã ngủ. Ngủ gối đầu lên tay chồng, phải chăng vừa âu yếm vừa giữ được của? Làm sao phân biệt lý do?


Nhà văn Elisa Gabbert, nhà thơ và tiểu luận gia Hoa Kỳ, đang giữ mục bình luận thơ cho New York Time, được xem là nhà phê bình đáng tin cậy. Trong số báo ngày 1 tháng 12 vừa qua, cô đã chọn những tác phẩm thơ có khả năng dẫn đầu trong năm qua:


1- Blood On The Fog của Tongo Eisen Martin.


107 trang, ấn phẩm của City Light.


Gợi nhớ về nhà thơ Hoa Kỳ, June Jordan. Nhà hoạt động đấu tranh cho sắc tộc, giới tính, di dân, đã qua đời năm 2002, lúc 66 tuổi, vì bệnh ung thư.
Những bài thơ được nhận định, có sức mạnh ảnh hưởng đến thế giới. Giá trị chính nằm ở quan điểm: bài thơ tự ý thức là bài thơ. “Sự không tương lai nhiểu xuống với con người thật / Ý tôi muốn nói, người thật … Không phải người trong thơ.” “Hôm nay tôi làm thơ / Hôm nay tôi giết nước Mỹ.” “Bài thơ đã bắt đầu chưa? / Em sẽ nhét áo anh xuống lòng đất.” “Phải có một người trung gian bạo lực để tôi nói chuyện với chính mình.” Tinh ý của thơ có khả năng giúp chúng ta cảm nhận ngay lập tức những gì mà chúng ta lơ là hoặc đã biết một cách sơ sài. Thơ có khả năng làm trí tuệ giật mình, trước khi làm cảm xúc lay động. Không có trí tuệ, cảm xúc không thể sống lẻ loi.     
    
2- Little Elegies For Sister Satan của Michael Palmer.


117 trang, ấn phẩm của New Direction.


Ngôn ngữ thơ, đôi khi rất bình thường, nhưng bằng một cách nào đó, đã trở thành mới mẻ, đôi khi xa lạ như đến từ một tâm trí ngoại quốc. “Ôi, thân thể, nhà ngươi đang đi đâu, / thân thể của trái đất, đã mất / gấp đôi, mất luôn bản sao của thân thể / thân thể câm lặng ngày hôm qua / trong vải vụn mai sau?” Đây là những bài thơ đương đầu với sự kết thúc: Kết thúc thời gian của một người, thời gian của một cách tổng quát, về sự lập lại “Đó là tại sao, mỗi ngày, khi tôi trở lại / đến trang không đọc được / tôi lại phải bắt đầu / từ đầu.” “Chúng ta hãy bắt đầu, hãy bắt đầu lần nữa / không phải từ đầu nhưng từ nơi chấm dứt” Sự nghịch lý của thơ, thường khi người đọc thấy xa lạ, nhưng tại sao không cảm thấy xa lạ khi sống rất nghịch lý? “Khi tôi nghĩ về ‘những thế giới có thể có’ tôi không nghĩ về triết học, nhưng nghĩ về bản bi ca. Và những thế giới không thể. Những thế giới kháng chiến.” Đừng hỏi bài thơ nói ngôn ngữ gì, vì sẽ không có câu trả lời.


3- Love and Other Poems của Alex Dimitrov.


119 trang, ấn phẩm của Copper Canyon.


Gần như một bộ sưu tập thú vị, ảnh hưởng Frank O’Hara, về tình yêu, thành phố New York và tính thẩm mỹ thay đổi phù phiếm theo chu kỳ. Nói đến thẩm mỹ là nói đến không khí. Không có để hít thở sẽ chết, nhưng nắm bắt thì chỉ tay không, nhưng lại không phải hư không. “Có phải trận tuyết đầu tiên chỉ là trận tuyết./ Cảm giác nó còn hơn thế nữa.” Nghe ra trong hoa lệ là nỗi bâng khuâng, khao khát, chờ đợi. Bài thơ dài cuối cùng được viết trong hai năm trên những chuyến xe khác nhau, là bài thơ nổi bật: “Lúc đó 19 tuổi / bây giờ 33 … Khi còn trẻ / tất cả những gì tôi muốn đều quan trọng./ Một nhà thơ chân chính! Tại sao không. / Giờ đây, mới nhận ra được xem trọng / chỉ tùy theo sống bao lâu. / tôi sẵn sàng đánh đổi thông thái để lấy tuổi trẻ.”


Dĩ nhiên, còn nhiều những chọn lựa khác nhau tùy vào sở thích, sở học, sở lực của một số cơ sở văn học và vài nhà phê bình có tầm ảnh hưởng trên thế giới. Tựu trung những thành công này, kể cả những giải thưởng thơ cao quí, đều là thành công của người đọc. Làm thơ là một hành động luôn luôn đi kèm với cảm giác không hài lòng, nếu không muốn nói là ý nghĩ thất bại. Không bao giờ có sự thành công trong nội tâm của một nhà thơ chân chính.


Tiểu Thuyết.



Ngược lại với nhà thơ, số đông nhà văn tự cảm thấy thành công cho dù họ không thành công đối với độc giả đương thời. Lý do là sở học, cá tính và cái tôi của nhà văn thể hiện sâu đậm, rộng lớn, và theo chiều dài của tác phẩm. Mỗi tác phẩm với khổ công và mồ hôi tâm trí, một công trình, sẽ mang đến lòng tự hào và tự tin. Dù sao, tự hào và tự tin không phải là yếu tố đánh giá tác phẩm, chỉ là bàn tay quạt mát và đấm bóp sau khi làm xong một công việc gay go, mệt mỏi.


The Guardian, ngày 4 tháng 12, cho rằng cuốn tiểu thuyết được mong đợi. thảo luận và đọc nhiều nhất trong năm là tác phẩm của nhà văn Sallt Rooney, tựa đề “Beautiful World, Where Are You.” (Thế Giới Tuyệt Đẹp, Đang Ở Đâu.)


Đây là một cuốn sách tường thuật nội tâm của các nhân vật qua tình bạn, tình dục và chính trị.


Dally Rooney viết từ góc nhìn nhân vật thứ ba và nhân vật thứ nhất với một kỹ thuật tự sự độc đáo: Sự tường thuật của nhân vật thứ ba về những người bạn thân của Alice và Eileen. Cùng với những trích dẫn của nhân vật thứ nhất qua các email trao đổi giữa họ.


Tiểu thuyết dài, thông điệp ngắn: Tất cả chúng ta đểu hiểu rõ hoặc cảm nhận bản chất thay đổi của thời gian, dù yêu hay ghét, đây là cuộc sống duy nhất mà chúng ta có và có thật khi ta nhận ra điều này. Nó thực tế, không phải ảo tưởng, chúng ta phải cố tâm, nỗ lực đi tìm những gì khiến chúng ta hài lòng, cái được gọi là tiếp cận hạnh phúc. Đúng không?


Đúng. Sống mà không hài lòng, sống ấy vô vị. Walking dead. Hạnh phúc gần như là ảo tưởng nhưng hài lòng xảy ra hàng ngày. Thà ăn thịt gà mỗi bữa còn hơn phải chờ suốt đời để ăn thịt Phượng Hoàng. Biết nó ở đâu mà bắt?

Cuốn sách dịch được chú ý và tưởng thưởng trong năm qua là tác phẩm của nhà văn Nobel người Ba Lan, Olga Tokarczuk., được Jennifer Croft dịch sang Anh ngữ: The Books of Jacob (Fitzcarraldo). 


Hội Họa.


5 bức tranh bán cao nhất qua các cuộc đấu giá trong năm 2021 với tổng số 442.6 triệu. 







Nếu có họa sĩ nào vẽ một bức tranh y hệt như bức Femme assise près d’une fenêtre của Picasso, tôi chắc là không bán được 103.4 triệu. Cho dù đẹp hơn bức tranh chính, cũng chỉ là bản sao. Vậy thì, giá trị của tranh đâu phải vì đẹp. Vậy thì, vì thứ gì? Vì đẹp xuất hiện lần đầu tiên, đẹp nguyên thủy, nghĩa là vì sáng tạo. Một bức tranh đẹp, một câu truyện hay, một bài thơ gây cảm xúc, không hẳn là tác phẩm sáng tạo. Ngược lại, một tác phẩm sáng tạo chưa hẳn đã cần ‘xuất sắc’ về đẹp, hay, gây cảm xúc. Ví dụ như bức Untittle của Cy Twombly, bán 58.9 triệu.



Vì sáng tạo nguyên thủy tạo ra giá trị. Còn đẹp? Bạn thấy đẹp không? Còn hay? Bạn thấy hay không? Còn cảm xúc? Bạn có cảm xúc không? Tôi thì không. Giá như chưa ai vẽ, tôi cũng có thể vẽ một bức như vậy. Sao không vẽ? Tôi chưa nghĩ ra. Đúng. Nghĩ ra cái người khác không thể nghĩ là sáng tạo, là giá trị. Bây giờ, nên bớt lầm lẫn về cái đẹp, cái hay, cái cảm xúc đã sẵn có, đang lập lại. Tranh đẹp, truyện hay, bài thơ trào cảm xúc, chưa bảo đảm là tác phẩm có giá trị.


Từ câu chuyện bản sao của bức tranh người đàn bà ngồi gần cửa sổ này, chúng ta có thể tưởng tượng, nếu tôi viết ba bài nhạc y hệt trường ca Hòn Vọng Phu, chắc chắn sẽ nổi tiếng xấu. Rõ ràng, người nghe có trình độ không chấm cái hay là đứng nhất. Họ chấm cái hay đầu tiên, cái hay sáng tạo. Sáng tạo có nghĩa là thay đổi, sáng tác mang đến cái mới lạ, người thưởng ngoạn đòi hỏi cái hay cái đẹp trên sự mới lạ đó. Đúng như vậy.  


Không đúng, nhạc Việt ở hải ngoại từ tháng tư năm 1975 cho đến nay, 46 năm, hầu như không thay đổi. Dù một số sáng tác nỗ lực đi ra ngoài vòng nhạc quá khứ, nhạc kỷ niệm, nhưng hầu như thất bại. 46 năm trước tôi đã nghe những ca khúc này. Mấy tuần vừa qua, lễ hội tất niên, bạn bè, đoàn nhóm, hát cho nhau nghe, hát trên sân khấu, hát giữa vòng tròn, tài tử hát, chuyên nghiệp hát, vẫn nghe những ca khúc đó. Chúng ta đánh giá ca khúc bằng cách gì? tiêu chuẩn nào? Bạn biết không?


Tôi không biết.


Bạn dám nói không?


Nói về tổng kết nhạc Mỹ trong năm 2021 dễ mở miệng hơn. 


Âm Nhạc.


Âm nhạc là một bộ môn chiếm nhiều thị trường, đông đảo, náo nhiệt, muôn hoa đua nở. Nếu tính luôn cả khán giả và thính giả chưa chắc đã thua thị trường phim ảnh.


Có nhiều nguồn khác nhau về ca khúc đứng nhất trong năm, ca sĩ nào dẫn đầu, ban nhạc nào được nhiều người yêu chuộng … Có những chương trình vẫn còn tiếp tục bầu chọn cho đến giờ phút cuối, đêm giao thừa.


Billboard Music Charts là nơi bắt đầu của hầu hết các ngôi sao âm nhạc ở Hoa Kỳ và thế giới. Thành lập từ 1936, họ sắp hạng ca khúc và ca sĩ hàng tuần, đưa đến kết quả cuối năm, cuối mười năm, cuối thế kỷ. Những cơ sở khác đáng tin cậy như Spotify Wrapped, Uproxx, …etc …


Nghệ sĩ (hầu hết các ca sĩ Tây phương đều sáng tác nhạc, nên gọi chung là nghệ sĩ) dẫn đầu:


1- Drake
2- Olivia Rodrigo
3- Lil Nas X
4- The Weeknd
5- Taylor Swift

Những ca khúc nổi lửa:


1- Levitating của Dua Lipa
2- Save Yout Tears của The Weeknd & Ariana Grande
3- Blinding Lights của The Weeknd
4- Mood của 24kGoldn ft. iann dior
5- Good 4 you của Olivia Rodrigo

Ca khúc dẫn đầu toàn cầu:


1- Levitating của Dua Lipa
2- Save Your Tears của The Weeknd & Arina Grande
3- Blinding Light của The Weeknd
4- Drivers License của Oliva Rodrigo
5- Dynamite của BTS.


 
(Ca khúc Levitating trình bày bởi Dua Lipa)


Ca khúc dễ thưởng thức hơn nhạc không lời. Có sự khác biệt lớn giữa ca khúc và những bản tấu nhạc. Khi nói đến ca khúc là nói đến hai phần khác biệt: Lời và nhạc, nhưng hai phần đó hòa nhập vào nhau thành một. Một khối nghệ thuật không thể tách rời.


Nhạc sử dụng ngôn ngữ quốc tế. Những người rành rẽ về nhạc đều có thể cảm nhận vẻ đẹp điều hay qua giai điệu và phong thái hành âm. Trong khi ca từ là ngôn ngữ dân tộc. Với những đặc thù ưu điểm và khuyết điểm của nó. Tài năng then chốt là nghệ thuật sử dụng hai ngôn ngữ khác nhau, quốc tế và địa phương, tạo ra ngôn ngữ thứ ba, ngôn ngữ của ca khúc. Nếu thưởng thức kỹ, một ca khúc hay đẹp ra đời, phải chăng là một kết hợp kỳ diệu?


Nhạc Tây phương đã bước qua một giai đoạn khác: Không còn là ca khúc mà là sản phẩm hoặc công trình âm nhạc. Tất cả: nhạc, lời, hòa âm, phối khí, phong cách diễn đạt, kỹ thuật thâu âm, kỹ thuật âm thanh ánh sáng, kỹ thuật và khả năng quảng cáo, kết hợp trong một cách riêng đặc biệt nào đó để trở thành một sản phẩm đặc thù. Người ta có thể bàn thảo về ca khúc nhưng thưởng ngoạn sản phẩm của ca khúc đó. Ý niệm sản phẩm hoặc công trình âm nhạc đã đưa ca khúc trong nghĩa truyền thống vào nhu cầu và sở thích đương đại, khởi sự một ý nghĩa khác.


Về phần Phim ảnh trong năm 2021, phải có một bài viết riêng vì sự rộng lớn, đa dạng, phức tạp của lãnh vực dẫn đầu ngành giải trí và nghệ thuật thứ 7.
Nhìn chung, đôi phần và đôi điều tổng kết cuối năm 2021 dẫn đến một quan điểm trong câu hỏi: Có phải hiệu quả thương mại quyết định vị trí của sản phẩm nghệ thuật, hay phẩm chất vẫn chủ yếu trên bàn cân đánh giá nghệ thuật?


Không thể chối cải vai trò của tiền làm liêu xiêu giá trị của tác phẩm và sản phẩm. Những quốc gia Tây phương là nơi bàn thảo, phê phán, lý luận nhiều nhất, sâu nhất, rộng nhất về phẩm chất tạo ra giá trị cho sản phẩm. Họ biết rất rõ và tôn trọng vai trò phẩm chất. Việc này hiện rõ trong các chương trình học vấn, và sách báo phê bình văn học nghệ thuật. Nhưng tiền?


Đúng, không thể nói khác hơn, tiền chẳng những ảnh hưởng mà còn dự phần quyết định vào vị trí, sức nặng của giá trị. Những bức tranh bán trăm triệu, trước đây bán vài triệu, trước nữa bán vài chục ngàn, trước nữa, đôi khi, không ai mua, vì sao? Cùng một bức tranh, điều gì làm thay đổi? Vì đẹp? sở thích? sáng tạo? hay đầu tư? Những ca khúc năm nay được hàng triệu triệu người nghe, người mua, khiến cho tôi nhớ đến sự chênh lệch giữa “Thành phố Buồn” của Lam Phương và “Dạ Tâm Khúc” của Phạm Đình Chương. 


Đúng. Sự đối nghịch giữa tiền và phẩm chất trên mức thang định giá đã được tranh luận nhiều lần, lâu dài và truyền thống nghiêng về bên phẩm chất. Đúng. Nói sao đi nữa. Phẩm chất tạo ra giá trị. Không phải chỉ cho nghệ thuật, mà cho hầu hết mọi thứ khác.


Đúng, nhưng không đúng. Nhìn vào thành quả, hiệu quả của tác phẩm và sản phẩm nghệ thuật theo thời gian, dường như tiền có quyền lực định giá hơn. Vì tiền liên quan trực tiếp đến lời lỗ, giàu sang. Ngoài ra, còn gia tăng danh vọng cho tác phẩm và tác giả. Trong khi phẩm chất thường xuyên liên hệ với nghèo.


Tôi nghĩ, thời đại phát triển, con người tiến bộ, xã hội thay đổi, trí tuệ càng lúc càng mênh mông. Họ, những người thông thái, đã tìm ra phương pháp phối hợp giữa phẩm chất và tiền (thương mại) trong cách đánh giá tác phẩm và sản phẩm nghệ thuật, thích hợp với sở thích thời đại mà vẫn tôn trọng tinh hoa quí báu của nghệ thuật.


Phẩm chất, một thứ gì trừu tượng, không hình dáng nhất định, như mây bay. Nhìn mây, vừa thấy đẹp, vừa cảm nhận phù du, vừa hiểu được sự đổi thay trong đời, nhưng mây ở trên cao. Thấy thôi, không nắm được. Nhưng mưa từ mây xuống là thực tế. Mưa xuống, biết liền, ướt liền. Không cần suy nghĩ, lý luận gì cả. Cầm tiền trong tay, biết liền, bỏ liền vào trương mục.


Mây sinh ra mưa. Mưa cho nước trở về mây. Phẩm chất sinh ra tiền. Tiền làm cho phẩm chất thành hình, hoặc cao hơn. Không thể khinh thường “có nhiều tiền”, càng không thể khinh thường “có phẩm chất cao”.

Cuối năm 2021.
Ngu Yên/Việt Báo