Cô đơn, hầu hết từ người lớn đến trẻ con đều trải qua kinh nghiệm này, mặc dù nó phức tạp hơn là sự hiểu biết bình thường. Đau đớn, ai mà chưa từng đau đớn?


“Cô đớn” là một trạng thái sống mới xuất hiện như một hậu quả từ ảnh hưởng của thế giới ảo, thế giới điện tử toàn trị. Người ta thường quan tâm đến hiệu ứng của “truyền thông xã hội” (social media), nhưng sau lưng của truyền thông này là một hệ thống quản trị con người đang thành hình một cách tự nhiên theo bước tiến của khoa học điện tử. Có khả năng thay đổi thế giới trong cả hai chiều hướng tốt và xấu, một cách lạ thường chưa từng thấy, chưa từng nghĩ đến. Có thể lấy làm ví dụ khi theo dõi “Truyền thông chính trị” là một trong số thế lực hàng đầu, đang diễn tiến, nhất là, trong mùa bầu cử sắp đến tại Hoa Kỳ. Chủ ý nhé, bạn đọc. Đừng để bị cuốn trôi theo dòng thác ảo.


Cô đớn bắt đầu từ cô đơn.


“Sáng trưa khuya tối, nhìn quanh một mình. Đường quen không tới, tìm nhau ngại ngùng. Chỉ vì đời mình, chưa có bình minh …” Không phải cô đơn. Nhạc sĩ Lam Phương ngụ ý cô độc và thất tình. “Tình yêu đã chết trong tôi, nụ cười đã tắt trên môi. Chỉ còn tiếc nuối khôn nguôi cô đơn bơ vơ, tiếng hát lạc loài…” Tuy đặt tựa đề ca khúc là ‘Cô Đơn’ nhưng nhạc sĩ Nguyễn Ánh 9 diễn tả tâm sự bị người tình bỏ rơi hoặc bị vợ bắt ký giấy ly dị … Không phải cảm thấy buồn, cảm giác trống trải, cảm giác nhớ cố nhân … là cô đơn. Tâm trạng này có khi là cô độc, có khi là hiu quạnh, có khi tự ý muốn cô đơn cho đời lãng mạn … Cô đơn là từ ngữ dễ bị hiểu lầm. Có người chưa bao giờ thật sự cô đơn, chỉ tưởng mình cô đơn. “Đời tôi cô đơn nên yêu ai cũng cô đơn…“ Nhạc sĩ Đài Phương Trang đã nhắc nhở chính xác, cô đơn không liên quan trực tiếp đến tình yêu. Những kẻ thất tình chưa hẳn là cô đơn, ngược lại, ai đó đang đầy đủ vợ chồng con cái lại là người cô đơn.


Thật ra, cô đơn là gì?


Theo Lazare Mijuskovic, trong tác phẩm Feeling Lonesome, sự cô đơn về cơ bản không phải là không có khả năng hoặc cảm thấy không có khả năng liên hệ với người khác. Con người tìm đến người khác vì họ đã cảm nhận cô đơn, chỉ "sau khi họ bắt đầu và thừa nhận đã hiểu được cảm giác cô đơn lan tràn ám ảnh tâm hồn." Quan điểm này nhìn từ góc độ tâm lý. Sâu sắc hơn, cần tìm hiểu kỹ hơn là góc nhìn triết học. Một số triết gia, chẳng hạn như Sartre, cho rằng cô đơn là một phần cơ bản của thân phận con người. Là hậu quả của sự nghịch lý giữa ý thức mong muốn ý nghĩa cuộc sống và sự cô lập vì hư vô của vũ trụ. Tuy nhiên, ý nghĩa cô đơn của triết học luôn luôn cao kỳ, trong khi, hầu hết người bình thường không quan tâm mấy về ‘ý nghĩa cuộc sống’, lại không cảm nhận được hư vô, tức là ‘không có gì’.


Giải thích một cách bình dân, người ta thường xuyên cảm thấy buồn bã vì tận thâm tâm họ không thỏa mãn ‘ý nghĩa cuộc sống’. Rồi họ sinh ra đau đớn khổ tâm vì cảm nhận được vật chất tiền tài, danh vọng, sắc dục, cuối cùng là ‘không có gì’. Sinh đi tay trắng, chết về trắng tay. Tuy nhiên, họ không nghĩ như vậy, chỉ nhận hậu quả mà không biết nguyên nhân.
 
Ý Nghĩa Cô Đơn Trong Xã Hội.
 
Ngày nay, trong thời hiện tại, Sự sống không còn tạo ra xã hội mà chính xã hội tạo ra đời sống. Xã hội như một mạng lưới nhện khổng lồ, con người như một đám sinh vật bị dính mắc trong đó. Nhìn thấy thứ gì, suy nghĩ điều gì, hành động ra sao, đều phụ thuộc vào mạng lưới. Nếu có định mệnh, thì xã hội đóng góp phần lớn để tạo ra định mệnh cho mỗi người. Vì vậy, hầu hết các định nghĩa về tư tưởng đều liên quan đến xã hội và nhân chủng. Trong ý thức này, cô đơn tương tựa như một chức năng trong cơ thể. Giống như cảm thấy đói, cần phải ăn. Cảm thấy đau, rút tay ra khỏi lửa. Cô đơn khiến con người khao khát được giao tiếp và được xã hội nhìn nhận. Nhu cầu này có từ thời cổ đại, khi con người vừa mới biết tập đoàn để sinh tồn, để cùng nhau chống lại hiểm nguy và cùng chia xẻ mong muốn. Ý thức xã hội về cảm xúc của nhau, kết hợp tâm tình, nương tựa tập thể, và sức mạnh tập đoàn là những căn bản trong kinh nghiệm sống của loài người. Mất mát hoặc vắng mặt những cần thiết này, con người sẽ cảm thấy cô đơn.


Cô đơn là một trong những rối loạn sức khỏe, tâm thần không lành mạnh, nhất là có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến tâm trí và cơ thể. Sự cô đơn liên tục sẽ khiến con người già đi nhanh hơn, dễ mắc các bệnh nghiêm trọng hơn, làm suy yếu hệ thống miễn dịch và tăng tốc độ suy giảm nhận thức.


Như vậy, ý nghĩa bản chất của cô đơn là tâm trạng bao gồm ‘cảm giác bị tách rời khỏi xã hội, khỏi người quen, khỏi người thân yêu. Cảm giác này tạo ra nỗi khao khát được nối kết, gặp gỡ, sở hữu, nhưng không được thỏa mãn.’ Trạng thái này xuất hiện trong nhiều mức độ khác nhau, từ không hài lòng, thất vọng, chán nản, suy nhược, cho đến tạo ra bệnh hoạn tâm thần và thể chất.


Nói theo kiểu bình dân: cảm giác trống vắng, cảm giác nhàm chán, cảm giác thất vọng, cảm giác bị cô lập, cảm giác không muốn gì, cảm giác hiu quạnh, sau khi mất mát điều gì hoặc xa cách người nào… đều là những thành phần tạo ra cảm nhận cô đơn.


Bởi những góc nhìn phân tích trên, nỗi cô đơn có thể quy vào ba loại: Từ tâm lý, cô đơn do cảm xúc tạo ra; từ triết học, cô đơn do bản chất sinh tồn tạo ra; từ tập thể, cô đơn do xã hội tạo ra.


Trong tình trạng hiện nay, trong sức phát triển của điện tử, của A.I. nhanh hơn khả năng phát triển già dặn của tâm trí, giống như đưa cái búa tạ cho đứa trẻ chưa đủ sức để sinh hoạt. Sự chênh lệch này là nguyên nhân mà xã hội đang tạo ra trạng thái cô đơn cho con người. Không phải tự nhiên mà ngày 8 tháng 5 năm 2023 vừa qua,  Tổng Y Sĩ Hoa Kỳ đưa ra khuyến cáo: Cô đơn đã trở thành một bệnh dịch, là mối lo ngại khẩn cấp về sức khỏe cộng đồng. (**) Dịch có nghĩa là một căn bệnh dễ lây lan, nếu không dập tắt, sẽ tạo ra nguy hiểm lớn.


Cô đơn là một bệnh dịch?
 

                        
Bạn đọc có thể cảm thấy khôi hài, nghĩ rằng, tại sao cố vấn y tế công cộng chính thức cao nhất của quốc gia lại đưa ra một báo động có vẻ quá đáng như vậy? Cô đơn chỉ là một thứ mà chúng ta phải đối diện hiển nhiên và tự nhiên trong cuộc sống?


Theo báo cáo tư vấn chính thức do Bộ Y tế và Dịch vụ Nhân sinh Hoa Kỳ (HHS) công bố có tựa đề “Dịch bệnh cô đơn và cô lập của chúng ta”, đây là một số vấn đề đáng báo động liên quan đến sự cô đơn:


“Việc thiếu kết nối xã hội gây ra rủi ro đáng kể cho sức khỏe và tuổi thọ của mỗi cá nhân. Sự cô đơn và sự cô lập với xã hội làm tăng nguy cơ tử vong sớm lên lần lượt là 26% và 29%. Nói rộng hơn, thiếu kết nối xã hội có thể làm tăng nguy cơ tử vong sớm ngang với việc hút tới 15 điếu thuốc mỗi ngày. Ngoài ra, kết nối xã hội kém hoặc không đủ có liên quan đến việc tăng nguy cơ mắc bệnh, bao gồm tăng 29% nguy cơ mắc bệnh tim và tăng 32% nguy cơ đột quỵ. Hơn nữa, nó có liên quan đến việc tăng nguy cơ lo lắng, trầm cảm và mất trí nhớ. Ngoài ra, việc thiếu kết nối xã hội có thể làm tăng khả năng nhiễm vi-rút và bệnh hô hấp” (trích từ báo cáo phát hành ngày 3 tháng 5 năm 2023.) Đó là rất nhiều rủi ro và nguy hiểm cho sức khỏe của chúng ta, đơn giản là do sự cô đơn.


Một tâm trạng cô đơn có vẻ khó hiểu là chúng ta có thể cô đơn ngay cả khi ở giữa những người khác, giữa gia đình, giữa tình yêu. Albert Schweitzer, bác sĩ và triết gia nổi tiếng đã nói thế này về sự cô đơn: “Tất cả chúng ta đều ở bên nhau rất nhiều, nhưng tất cả chúng ta đều chết vì cô đơn.” Điều này có lẽ phản ánh quan niệm, cô đơn không chỉ là kết quả của sống cô độc trong hang động, trong rừng núi, hay trong sa mạc, một người có thể hoàn toàn cô đơn dù đứng giữa đám đông huyên náo. (*)



Henry Miller nhận xét, “Nghệ sĩ luôn luôn cô đơn, nếu họ thật sự là nghệ sĩ.” Lập luận này cho thấy diện tích cực của cô đơn. Ở một mình cho phép một người thu thập suy nghĩ. Có thể đạt được những bước đột phá sâu sắc về tinh thần mà trong quá trình tương tác liên tục hàng ngày sẽ không thể nghĩ ra.
…..
và buồn thảm ôi những chiều lặng lẽ
núi và anh thành hai kẻ đăm chiêu
núi ngó anh và anh ngó núi
núi đụng trời anh đụng nỗi đìu hiu
 
đất anh ở và rừng anh thở
quá lâu ngày nên thấy hoang mang
anh sống dở và anh chết dở
giữa núi rừng cao ngất ngàn năm


Sống ở nơi quạnh quẻ như vậy, nhà thơ Phạm Cao Hoàng mới có thể viết những lời bình dị, tự nhiên mà sâu sắc nỗi trống vắng. Ông không cô đơn, ông chỉ diễn đạt vẻ đẹp của cô đơn. Và tôi tin rằng ông rất sung sướng vì đã sáng tác những câu thơ “Nhớ Cúc Hoa” này, rồi sung sướng mỗi lần đọc lại.


Cô đơn cũng cần thiết cho đời sống. Câu hỏi ở đây là: Liệu lúc tâm tư cô đơn để suy tư, để sáng tác, để phát minh, có phải đúng là trạng thái cô đơn? hay chỉ là trạng thái giống cô đơn? hay chỉ là một phần của cô đơn? Tôi nghĩ rằng, trước hết cô đơn là cảm giác, là nhận thức. Vì vậy, nếu người nào nhận thức minh bạch với bản thân về  tình trạng, bối cảnh cần thiết để tách rời đám đông, để sinh hoạt một mình, để tư duy, để khám phá, với mục đích rõ ràng, thì họ không có cảm giác cô đơn. Ngược lại họ còn phấn khởi mong muốn được cô lập trong giai đoạn đó. Đây là quan điểm cô đơn trong diện tâm lý. 


Trong những bài viết trước, tôi đã trình bày những ảnh hưởng tai hại của truyền thông xã hội và những thói xấu của hiệu quả điện tử, để khỏi khắc lại, tôi chỉ tóm lực rằng, xã hội có khuynh hướng thu hút con người về hướng xấu, trong khi những điều tốt cần phải khắc phục mới đạt được. Càng tiến bộ, con người càng lấm lem trước những tai hại, bệnh họa, dù bên cạnh ít được chú ý, luôn luôn có những thứ lợi ích và cần thiết để thăng hoa.


Người xã hội thường xuyên sống với điện thoại di động, iPad, laptop, computer hơn “sống” với người khác. Nhất là những thế hệ trẻ, bậc ông bà, phụ huynh có thể nhìn thấy ngay lúc này, những con cháu thân yêu của chúng ta đang “sa lầy” một cách hồn nhiên, thách thức với các phương tiện điện tử và “tinh thần điện tử.” Đôi lúc chúng ta ngẩn ngơ vì những lý luận và suy nghĩ của con em. Đôi lúc chúng ta sợ hãi khi thấy chúng bị tách rời khỏi vòng thân mật của gia đình. Chúng đang ở đây mà vắng mặt ở đâu? Ở thế giới ảo.


Sự vắng mặt và tách rời khỏi gia đình, xã hội dù đang sống ở giữa, sẽ từ từ tạo ra tình trạng cô đơn. Cô đơn tâm lý và cô đơn xã hội không nguy hại bằng khả năng suy nhược của cô đơn hiện sinh, lúc đó, con người đối diện với ám ảnh không muốn sống hoặc điên cuồng đi tiêu diệt người khác. Có phải chúng ta đã chứng kiến một thời đại giết người bừa bãi, tập đoàn không lý do từ đầu thế kỷ 21 cho đến nay? 


“Tinh thần điện tử hóa” là một sự thật ít ai quan tâm, có lẽ vì mới lạ, có lẽ vì nó ẩn mình trong nhiều hành vi, hành động tuy khác thường nhưng được ủng hộ. Chúng ta chưa xác định được hiệu quả của tinh thần điện tử hóa này sẽ như thế nào? Tốt hay xấu, tuy chưa biết, nhưng nó đang xảy ra. Ví dụ như sự kiện tìm vợ chồng trên mạng lưới; đàn ông mang bầu; sinh con theo đơn đặt hàng, …. và đây là “yêu một mình” (hay có thể là yêu cô đơn)



 
Từ trái sang phải, Brittany Rist, Ena Jones, Dorothy “Dottie,” Fideli và Danni Adams. Họ tự làm đám cưới một mình. Không có chú rể. Không cần đàn ông. Tin CNN ngày 31 tháng 5 năm 2023: These women wanted a symbolic expression of self-love. So they married themselves (Những phụ nữ muốn một biểu tượng cho tình yêu bản thân. Vì vậy, họ tự kết hôn.)


Brittany Rist nói: “Tại sao mình không mua cho mình một chiếc nhẫn nhỉ? Tại sao tôi không yêu bản thân mình một cách trọn vẹn trong thời gian này và tổ chức một buổi lễ nhỏ?’ Tôi cảm thấy được tiếp thêm sức mạnh khi ngồi trước gương và cảm thấy tôi yêu tất cả con người mình, những vết sẹo của mình và tất cả những điều khiến tôi cảm thấy không được yêu thương.”


Adams, hiện 30 tuổi, cho biết: “Tôi mất vài năm để thực sự đầu tư vào bản thân, đi trị liệu, thực sự tìm hiểu sâu về ý nghĩa của việc phá vỡ những lời nguyền của thế hệ, một phương sách tổn thương. Tôi nói với bác sĩ trị liệu, 'Tôi nghĩ bây giờ tôi muốn kết hôn với chính mình.'”


Dorothy Fideli sau khi ly dị, ở độc thân đến tuổi 77. Bà đã tự kết hôn trước sự chứng kiến của ba đứa con và hàng chục người trong viện hưu trí ở Goshen, Ohio. Bà nói: “Tôi cảm thấy mình thật xinh đẹp, giống như vừa trúng số hay gì đó. Tôi cảm thấy mình như một nữ hoàng, Tôi cảm thấy mình quan trọng… như thể tôi là một ai đó. Thật khó để giải thích cảm giác này – bạn phải cảm nhận nó trong tâm hồn mình.”


Những ý tưởng mới lạ này phát sinh từ tinh thần điện tử hóa, phụ nữ kiên cường? Tự do? Tự lập? Tự yêu? Hay là phản ứng ngược lại của thất bại, của tự ti, của bối rối? Tôi nghĩ, hiệu ứng của tinh thần điện tử hóa đã âm thầm dẫn đưa những ý nghĩ và cách giải quyết thành hình trong một số người bị tách rời hoặc không thỏa mãn điều mong ước. Trong trường hợp những phụ nữ này, có thể bị mất nối kết với tình yêu và giá trị của hôn nhân.


Ví dụ trên cho chúng ta nhận ra, sẽ còn nhiều chuyện “lạ” khác sẽ xảy đến trong các thế hệ về sau. Có thể là những thay đổi vì văn minh và văn hóa thay đổi? Cũng có thể là hậu quả tai hại? Chưa ai có thể quyết đoán. Tuy nhiên, nếu những phản ứng này đến từ hậu quả cô đơn, thì những con người cô đơn đó sẽ đau đớn khi tự khám phá ra mình bị cô lập, bị tách rời, bị xa lạ, không ai hiểu mình. Rồi họ mang đau đớn đến cho gia đình, cho người xung quanh, cho xã hội. Tình trạng “cô đớn” bắt đầu.


Cô đớn bắt đầu từ cô đơn và xuất hiện khi tâm lý suy nhược, sụp đổ, tạo tâm bệnh, tạo cuồng trí, hoặc tự vẫn. Mỗi cá nhân đều phải đối diện và trách nhiệm sự mạnh mẽ hoặc yếu đuối tâm lý của bản thân. Rồi mỗi cá nhân phải tự phản kháng, chống trả, bảo vệ tâm lý của mình trước nhước quyến rũ nhu mì, hấp dẫn du dương của xã hội và đồng bọn xung quanh. Một người sống lành mạnh không chỉ cần tâm hồn khỏe mạnh, trong thân thể tráng kiện, mà còn cần tâm lý già dặn.


Steve Cole tại Đại học California, Los Angeles, người nghiên cứu về tác động của môi trường đối với gen con người, cho biết: “Tôi luôn nghĩ sự cô đơn là một điều phiền toái, chứ không phải là một trong những điều kiện môi trường độc hại nhất mà chúng ta có thể gặp phải. Nếu điều đó nghe có vẻ ảm đạm, thì những hiểu biết mới cũng đưa ra những quan điểm về cách giải quyết hiện tượng xã hội khét tiếng khó chữa này – và cũng khiến mỗi chúng ta bớt cô đơn hơn.”


Một số người sẽ nhấn mạnh rằng sự cô đơn là một phần tất yếu của sự tồn tại của con người. Whitney Houston, ca sĩ kiêm diễn viên chỉ dùng ít từ ngắn gọn để đưa ra nhận xét gay gắt về sự cô đơn: “Cô đơn đi kèm với sống.”


Quan điểm này đúng. Cô đơn luôn luôn hiện diện. Không thể tiêu diệt cảm giác này. Những nỗ lực loại bỏ sự cô đơn sẽ vô ích, nhưng chúng ta có thể đối phó với nó bằng nhiều cách, tuỳ vào khả năng của mỗi người. Chúng ta có thể hướng tiềm lực cô đơn vào hướng tích cực cho sáng tác, phát minh, và tư duy. Chúng ta có thể giới hạn bớt thời giờ liên hệ với các phương tiện điện tử, tránh bớt thân cận với A.I. khi không cần thiết. Dành nhiều thời giờ hơn cho gia đình, bạn bè, và xã hội. Nhưng để có thể đối phó với cô đơn, việc đầu tiên của một người là phải ý thức, phải biết cô đơn là gì và tại sao nó trở thành cô đớn.
 
Ngu Yên
*Trùng chủ đề
** U.S. Surgeon General Warns Of Loneliness Epidemic And Some Say That Generative AI ChatGPT Is The Cure. Forbes. May 8, 2023. Lance Elliot Contributor. https://www.forbes.com/s...he-cure/?sh=640fa01d1f6d