Chữ Frisk có nghĩa là sờ thoáng bên ngoài quần áo đủ để giúp người cảnh sát biết là người bị chặn lại có mang vũ khí trong mình hay không; luật pháp cho phép như vậy để tránh nguy hiểm cho cảnh sát trong trường hợp người bị chặn là một hung thủ võ trang. Nhưng cảnh sát tại nhiều thành phố lại lạm dụng cái quyền sờ, đặc biệt là cảnh sát Nữu Ước: chỉ trong 3 tháng đầu năm 2012, cảnh sát Nữu Ước chặn và sờ 200,000 người Mỹ đen và Mễ. Sắc tộc và mầu da của những người bị "chặn và sờ" khiến hành động của cảnh sát mang thêm tính kỳ thị chủng tộc.
Việc cảnh sát lộng hành -xẩy ra vào thời điểm ông Michael Bloomberg làm thị trưởng- tạo ra nhiều vụ kiện. Các luật sư nhân quyền chỉ trích cảnh sát Nữu Ước vi phạm nhân quyền của người thiểu số, và ứng cử viên Bill de Blasio nhờ chỉ trích hành động chặn và sờ của cảnh sát mà đắc cử với 73% tổng số phiếu.
Blasio là đảng viên Dân Chủ đầu tiên trở lại ghế thị trưởng Nữu Ước từ 20 năm nay.
Hôm thứ Năm 1/30 Blasio loan báo là ông thành công trong việc điều đình với các luật sư nhân quyền để họ bãi nại những vụ kiện cảnh sát vi phạm nhân quyền của cư dân thiểu số qua hành động chặn và sờ; cuộc điều đình tương đối dễ dàng vì chủ trương chống chặn và sờ của ông trong lúc ứng cử. Đánh đổi việc bãi nại, các luật sư nhân quyền yêu cầu Blasio cam kết cải tổ sở cảnh sát Nữu Ước theo tinh thần án lệnh bà thẩm phán Shira A. Scheindlin quyết định trong vụ xử vào tháng Tám 2013.
Trong bản án lệnh dài 157 trang, bà Scheindlin viết, “Tách bạch vẽ ra lằn ranh giữa quyền hiến pháp của người công dân và quyền hành sự của cảnh sát nằm ở chỗ nào không phải là chuyện dễ, nhưng sự hiện hữu của lằn ranh đó lại là điều không thể chối cãi, và cũng không thể chối cãi việc sở Cảnh Sát Nữu Ước đã vượt qua lằn ranh hiến quyền đó.”
Trong một đoạn khác bà Scheindlin viết, “Qua những nhân chứng trong nhiều buổi hearing, không thể không đi đến kết luận là sở Cảnh Sát Nữu Ước không huấn luyện đúng mức những nhân viên cảnh sát phục vụ quần chúng, khiến cảnh sát không chỉ chặn xét khi nghi ngờ, mà cứ chặn xét trước, rồi tìm nghi vấn sau. Đa số đối tượng bị chặn và sờ là người Mỹ đen và người Mễ."
Ông Bloomberg - vị thống đốc tiền nhiệm - kháng cáo bản án này, và ông Blasio đảo ngược chính sách của Bloomberg, xin hủy bỏ vụ kháng cáo; ông tuyên bố với truyền thông, “Tôi tin tưởng việc chấm dứt lạm dụng luật chặn và sờ nhắm vào người Mỹ gốc Phi Châu, và người Latino là đúng.”
Bà Scheindlin đòi thị trưởng Nữu Ước chỉ định một viên chức theo dõi những tiến triển trong án lệnh chỉnh đốn sở cảnh sát Nữu Ước bằng những biện pháp sửa đổi chính sách của sở, huấn luyện cảnh sát viên, kiểm soát hành động của họ, và trừng phạt họ, khi xẩy ra thêm những lạm dụng của luật “stop-and-frisk.”
Thỏa thuận của cuộc điều đình là thị xã cam kết sẽ tôn trọng những biện pháp được thẩm phán Scheindlin quyết định.
Ủy viên cảnh sát Nữu Ước William J. Bratton, nhiều viên chức cảnh sát cao cấp, và nhiều luật sư nguyên cáo có mặt trong buổi họp báo của ông Blasio, và địa điểm họp báo được cố ý lựa chọn là Trung Tâm Brownsville Recreation trong vùng Brooklyn -địa phương mà nạn lạm dụng luật stop-and-frisk xẩy ra nhiều nhất, đặc biệt trong một ô vuông rộng 8 blốc đường -khu cư trú của người da đen.
Ông Bratton nói, “Tôi long trọng hứa với người dân Nữu Ước là lực lượng cảnh sát sẽ ngưng việc thi hành luật pháp bằng cách phạm pháp; mọi người đều được kính trọng như nhau bất kể họ sinh ra ở địa phương nào, hiện họ cư trú tại đâu, hoặc nước da họ mầu gì. Từ bỏ kỳ thị không ảnh hưởng gì đến việc bảo vệ an ninh cho cư dân Nữu Ước, mà ngược lại trên đường dài chính sách không kỳ thị còn giúp tạo thêm an ninh cho cư dân thành phố này.”
Điểm cần phân biệt là 2 tình trạng STOP (bị cảnh sát chặn lại) và ARREST (bị cảnh sát bắt); BỊ BẮT là việc cảnh sát đưa một nghi can về bót rồi tống giam, trong lúc BỊ CHẶN LẠI chỉ là việc cảnh sát can dự ngắn hạn vào quyền tự do của một cá nhân. Nếu nghi ngờ cá nhân bị chặn lại có mang vũ khí trong mình, cảnh sát có quyền FRISK - sờ thoáng qua, và nếu họ tìm được vũ khí bất hợp pháp, họ có quyền bắt (arrest) người bị họ tình nghi. Nhưng nếu Frisk không thấy vũ khí, cảnh sát viên không có quyền khám xét thêm nữa.
Luật sư nhân quyền nêu lên tu chính án thứ Tư của Hiến Pháp, ấn định cảnh sát chỉ có quyền khám xét và tịch thu khi họ có NGUYÊN CỚ KHẢ NGHI (Probable Cause). Việc cảnh sát tình cờ chặn một người lại không thể gọi là trường hợp có NGUYÊN CỚ KHẢ NGHI để lục soát, nhưng frisk (sờ thoáng qua) vẫn là hành động hợp lý và hợp pháp; ngoại trừ việc cảnh sát Nữu Ước frisk người gốc Á Châu và người Mỹ trắng ít hơn frisk người Mỹ đen và người Hispanic.
Tuy nhiên góc nhìn này chỉ là góc nhìn của người Mỹ đen, người Mễ, và những luật sư của họ; những người vừa đắc cử - ông tân thị trưởng Blasio, và ông tân ủy viên cảnh sát Bratton - khai thác mâu thuẫn này để lấy phiếu của cử tri da mầu. Lần này là lần thứ nhì ông Bratton làm ủy viên cảnh sát thành phố Nữu Ước; ủy viên cảnh sát là “nghề” của ông, trước đó ông là ủy viên cảnh sát Boston, và cảnh sát trưởng Los Angeles. Hy vọng những thành tích đó sẽ bảo đảm lời hứa của ông với dân Nữu Ước là điều khả thi, chứ không chỉ là một lời tuyên bố của một chính khách nói trong ngày nhậm chức.
Tuy nhiên, vấn đề chính vẫn là nền an ninh của người dân Nữu Ước. Nếu giảm bớt nạn chặn và sờ nhắm vào người Mễ và người Mỹ đen mà không làm tăng tỉ lệ tội ác, thì ông Blasio sẽ đắc cử thêm, tối thiểu là một lần nữa. Hy vọng kinh nghiệm trọn đời làm cảnh sát sẽ giúp ông Bratton tìm ra bí quyết để “bảo vệ luật pháp mà cảnh sát không cần phạm pháp” như ông hứa với người dân Nữu Ước.
Một bài học nữa trong câu chuyện “chặn và sờ” là sức mạnh của lá phiếu: ông Blasio biết khai thác lá phiếu của khối cử tri Mỹ đen và cử tri gốc Mễ nên ông đắc cử với khoảng cách quá xa ứng cử viên thứ nhì.
Tại Houston, cử tri gốc Việt cũng đã dùng lá phiếu trong hai cuộc bầu cử nghị viên đô thành và ban Đại Diện Cộng Đồng người Việt Houston để loại những ứng viên thân Hà Nội
Nguyễn đạt Thịnh
