VIÊM DA DO TIẾP XÚC (Contact dermatitis)

“Viêm da do tiếp xúc” (contact dermatitis) là bệnh da gây do sự tiếp xúc trực tiếp với nhiều chất bên ngoài cơ thể.

Ồ, nếu vậy thì nhiều chất là kẻ thù của da ta lắm. Chúng hoặc kích thích da gây các phản ứng độc hại trực tiếp (irritants), hoặc chúng là những chất gây dị ứng (allergens) tạo các phản ứng dị ứng cho da. Tìm được chất gây bệnh “viêm da do tiếp xúc”, cho chất này đi chỗ khác chơi, đồng thời chữa chỗ da bị viêm bằng thuốc, ta sẽ đẩy lui được căn bệnh. Tuy vậy, tìm ra chất làm da bạn đau khổ nhiều khi cũng không phải dễ. Lúc đó, ta lại phải nhờ đến bác sĩ chuyên khoa về da làm những trắc nghiệm thử da (patch testing) để tìm thủ phạm gây nên cớ sự.

Điểm quan trọng là ta cần phân biệt da bị viêm do cơ chế gây viêm trực tiếp (irritation) hoặc bị viêm do cơ chế dị ứng (allergy).

Viêm da tiếp xúc do cơ chế gây viêm trực tiếp

Viêm da tiếp xúc do cơ chế gây viêm trực tiếp (irritant contact dermatitis) khiến da bị tổn thương, là loại viêm da do tiếp xúc hay xảy ra nhất, cho bất cứ người nào trong chúng ta.

Ngày nào chúng ta cũng có dịp cần rửa tay với nước và xà-bông. Nhưng nếu ta cả ngày nhúng tay vào nước và xà-bông, lâu ngày chày tháng, tay sẽ bị khô, ngứa, lấm tấm trắng (scaling), sần lên ở nhiều chỗ, có khi nứt nẻ.

Lớp ngoài cùng của da ta là một lớp tế bào rất mỏng. Bất cứ chất nào làm tổn thương lớp tế bào này đều tạo phản ứng viêm da. Và một khi da đã tổn thương, lần sau, dù chỉ tiếp xúc với một chất gây viêm không mạnh lắm (weak irritant), cũng đủ làm cho da tiếp tục bị viêm sưng, lâu lành.

Thế mới biết thương những bà xã, suốt ngày cơm nước, giặt dũ, tay cứ nhúng vào nước xà-bông (nhất là loại xà-bông có chất kiềm mạnh), trở nên khô, sần sùi, mất cả đẹp, thêm ngứa ngáy. Vì xà-bông có chất kiềm mạnh (strong alkaline soap) sẽ làm tổn thương lớp ngoài cùng của da và gây viêm da.

Cũng thương nhiều đức ông chồng, vì miếng cơm manh áo của gia đình, làm việc trong kỹ nghệ, tay ngày nào cũng phải tiếp xúc với những chất hóa học độc hại cho da, hoặc rửa tay với những nước rửa đặc biệt (organic solvents), làm da sần lên, ngứa ngáy. Da lúc nào cũng có ít nước, cần cho sự biến dưỡng của da, đồng thời khiến da trông mướt mát. Các acids có trong một số những chất hóa học hoặc nước rửa, uống hết nước của da ta, khiến da bị khô.

Lại thương những trẻ mang tã (diaper) bị bỏ bê, không được thay tã thường, nước tiểu và phân đọng trong tã, thường xuyên tiếp xúc với da của trẻ, gây hâm đỏ, khô, nứt nẻ ở vùng mang tã.

Nhiều trẻ có thói quen liếm môi (lip licking). Môi và vùng quanh môi bị liếm đi liếm lại mãi, trở nên khô, đỏ, ngứa. Môi khô làm trẻ càng liếm thêm, phản ứng viêm của môi và da các vùng quanh môi do phải thường xuyên tiếp xúc với nước miếng của trẻ càng nặng.

Viêm da tiếp xúc vì cơ chế viêm trực tiếp khiến da tổn thương, bị nhẹ hay nặng, tùy vào nồng độ của chất gây viêm và thời gian da phải tiếp xúc với chất gây viêm, đồng thời cũng tùy thuộc vào sức chịu đựng của da. Nhiều người có nước da khỏe, phải làm việc mỗi ngày với những chất dùng để lau rửa rất mạnh, da vẫn chẳng sao, nhưng có người lại có vấn đề ngay sau vài ngày rửa tay thường xuyên.

Viêm da tiếp xúc vì cơ chế dị ứng

“Viêm da tiếp xúc do cơ chế dị ứng” (allergic contact dermatitis) không xảy ra nhiều như loại viêm da tiếp xúc do cơ chế gây viêm trực tiếp kể trên, chỉ xảy ra cho một số người có “máu” dị ứng (allergy). Hiện tượng viêm da xảy ra do một loại tế bào đặc biệt ở dưới da, tiết ra nhiều chất gây những phản ứng dị ứng, khi loại tế bào này có dịp tiếp xúc với những chất gây dị ứng cho cơ thể người ấy.

Nhiều người đeo nữ trang bằng kim loại (metal jewelry) không sao, có người bị phản ứng nổi đỏ, ngứa da đúng ở chỗ đeo nữ trang, chẳng hạn vòng quanh cổ khi đeo giây chuyền, hoặc quanh cổ tay khi đeo vòng tay. Nữ trang có chứa chất kền (nickel), như các vòng đeo tai, rất hay gây phản ứng.

Ôi, đời ta sẽ vui biết mấy nếu trên đời này không có căn bệnh gọi là “dị ứng”. Vì cơ khổ, ngoài nữ trang có chứa chất kim loại, nhất là chất kền (nickel), rất nhiều chất khác cũng gây dị ứng cho da. Cứ kể từ đầu xuống chân, nhiều chất có trong những thứ sau đây có thể làm khổ người có máu dị ứng:

- Da đầu và tai: xà-bông gội đầu, thuốc nhuộm tóc, nhiều thuốc xức da, vòng đeo tai có chất kim loại, kiếng mắt.

- Mí mắt: nước thoa móng tay (bạn đem chúng lên mắt khi bạn dụi mắt), mỹ phẩm dùng trên mặt, nước rửa contact lens, đồ làm cong lông mi có chất kim loại.

- Mặt: mỹ phẩm, kem chống nắng, thuốc chữa mụn mặt, nước vỗ lên mặt cho thơm sau khi cạo râu (after-shave lotion). Ngoài ra, nhiều chất gây dị ứng bay trong không khí (airborn allergens) cũng gây dị ứng da mặt.

- Cổ: vòng đeo cổ, những chất gây dị ứng bay trong không khí, dầu thơm, nước thoa mặt sau khi cạo râu.

- Mình: thuốc thoa da, kem chống nắng, do tiếp xúc với nhựa cây, quần áo, giây thắt lưng.

- Nách: thuốc thoa hay xịt vào nách cho khỏi hôi (deodorant), quần áo (chỗ nếp gấp ở nách).

- Tay: xà-bông và các nước sát trùng, thức ăn, nhựa cây, các chất dầu hay nước rửa trong kỹ nghệ, cement, kim loại, thuốc thoa, găng tay các bác sĩ giải phẫu đeo khi mổ.

- Bộ phận sinh dục: nhựa cây (do tay gãi), bao cao su ngừa thai (condom).

- Hậu môn: thuốc thoa chữa trĩ chứa chất benzocaine, nupercaine, kem Mycolog, ...

- Chân: thuốc thoa chứa chất benzocaine, lanolin, neomycin, parabens, vớ (socks).

- Bàn chân: giầy đi (cao su hay da), cement.

Bạn thấy đấy, rất nhiều thứ có thể làm da bị dị ứng, kể cả các thuốc thoa da. Nên, khi đi khám bác sĩ, bạn nhớ đem theo các thuốc đang dùng ở nhà, kể cả các kem thoa. Người Việt chúng ta phóng khoáng, thích dùng thuốc, nhưng vẫn xem khinh chúng là ba cái thứ lẻ tẻ mang tên Mỹ không cần nhớ, cũng không cần phải bận tâm đem theo khi đi khám bác sĩ.

Một số nghề nghiệp rõ ràng gây bệnh viêm da tiếp xúc vì dị ứng cho một số người. Chẳng hạn, nha sĩ và bác sĩ giải phẫu phải đeo các găng tay khi làm việc, có người bị dị ứng da bàn tay. Các đầu bếp, người đứng pha rượu, hoặc người nướng bánh (bakers) phải luôn tiếp xúc với các thức ăn, nước trái cây, bắp, cũng dễ bị dị ứng da như chơi. Hoặc người chuyên làm đẹp cho kẻ khác (beauticians) lúc nào cũng tiếp xúc với các chất thuốc gội đầu, trong đó có những chất có thể gây dị ứng da. Còn nhiều nghề khác nữa, cũng khiến da phải luôn tiếp xúc với những chất chỉ lăm le đem đến cho da những cái bất lợi. Không làm gì cả tốt hơn chăng? Không chắc, cái đói, cái rét do không tiền còn ghê gớm hơn.

Đi khám bác sĩ, bạn cũng cần cho bác sĩ biết bạn đang làm nghề gì, thường phải tiếp xúc với những chất gì mỗi ngày.

Định bệnh

Định đúng, sẽ chữa trúng. Chúng ta không hiểu nhiều lắm về các bệnh ngoài da, vì ít những tài liệu bằng Việt ngữ viết về các bệnh da. Các chữ dùng diễn tả trong các bệnh da, trước đến giờ, ít người dịch sang tiếng Việt. Quanh đi quẩn lại, chúng ta chỉ biết có các bệnh “lác”, “phong”, “phong ngứa”. Ngược lại, trong trường, các bác sĩ lại không nghe các thầy nhắc và dậy đến các bệnh “lác”, “phong”, “phong ngứa” bao giờ.

“- Tôi nghĩ da bác bị dị ứng với một chất gì đây. Bác có thoa gì lạ trên vùng da này không?

- Không phải đâu, bác sĩ, da tôi hay bị “phong”. À, bệnh phong này, “dầu xanh” trị hay lắm, tôi đang thoa ngày mấy lần, chỉ vài hôm là khỏi. Dầu xanh trị bá bệnh. Có điều nó ngứa, nên tôi muốn bác sĩ cho tôi thứ thuốc nào uống cho đỡ ngứa”.

Sự định bệnh viêm da do tiếp xúc dựa vào hình dạng của vết da bất thường (skin lesion) bạn đang bị, chỗ bạn bị vết da đỏ, ngứa bất thường. Đồng thời, sự định bệnh cũng dựa vào bệnh sử nghề nghiệp (occupational history), xem bạn đang làm nghề gì, mỗi ngày phải tiếp xúc với những chất gì, và vào những thú vui của bạn. Bạn có thú vui làm vườn, nay hè đến, có chút giờ rảnh, bạn mới dọn dẹp, chỉnh trang lại khu vườn phía sau nhà. Bạn phá các cây mọc chướng mắt, đốt bỏ chúng. Ngày hôm sau, hai tay bạn mọc lên đầy những vết đỏ, ngứa, có cả những bọc nước. Thôi rồi, da bạn bị dị ứng với chất “oleoresin” có trong một số cây thuộc họ “Rhus” như các cây poison ivy, poison oak, poison sumac. Ở Mỹ, ba loại cây này rất hay gây viêm da tiếp xúc do cơ chế dị ứng cho những người “có máu dị ứng” có dịp tiếp xúc với chúng.

Nhiều trường hợp không tìm ra ngay được nguyên nhân gây viêm da do tiếp xúc, và bệnh viêm da của bạn không bớt, hoặc cứ tái phát, bác sĩ chuyên khoa về da sẽ thử nhiều chất trên da bạn, xem chất nào là thủ phạm.

Chữa trị

Tìm ra được chất làm phiền bạn rồi, cách chữa tuyệt nhất là làm sao tránh được chất gây viêm da. Chẳng hạn, nếu vì tiếp xúc với nước và xà-bông cả mấy chục lần mỗi ngày làm da tay bạn bị viêm da do tiếp xúc, bạn nên thu xếp công việc để tránh phải rửa nước càng nhiều càng tốt. Bạn có thể dùng thêm bao tay khi rửa chén bát, kêu gọi sự giúp đỡ của người khác, và chớ tiếc tiền điện, cứ để máy rửa chén, máy giặt làm việc thay cho bạn.

Các lotion bôi giúp da khỏi khô như Keri lotion, Vaseline lotion giúp những chỗ da viêm bớt khô, mau lành.

Nếu chỗ da viêm sưng, ngứa, đỏ dữ quá, một thuốc thoa có chứa chất steroid như Elocon, Kenalog, Lidex, ... sẽ làm phản ứng viêm da thuyên giảm mau chóng.

Nhưng thuốc thoa chứa chất steroid chỉ tiện dùng cho những khoảng da nhỏ. Nếu chỗ da bị viêm quá rộng lớn, hoặc nếu những vết viêm da mới tiếp tục xuất hiện, ta phải dùng đến thuốc uống có chất steroid như Prednisone. Do tính độc hại, Prednisone chỉ nên được dùng trong một thời gian ngắn, và bác sĩ sẽ hết sức cân phân trong việc dùng thuốc Pednisone, nếu bạn đang bị các bệnh tiểu đường, cao áp-huyết, lở bao tử, hay nhiễm trùng. Thuốc Prednisone làm giảm sức kháng cự của cơ thể, khiến sự nhiễm trùng thành nặng hơn.

Cách khác là chích thuốc Kenalog, một thuốc cũng chứa chất steroid, nhưng được dùng dưới dạng chích. Tuy nhiên, chích xong, mất đến 36-72 tiếng sau, thuốc Kenalog mới bắt đầu có tác dụng.

Các thuốc uống chữa ngứa sẽ giúp bạn bớt ngứa, trong lúc chờ căn bệnh viêm da do tiếp xúc của bạn bị đẩy lui. Các thuốc chữa ngứa cũ như Benadryl, Atarax hữu hiệu, nhưng hay làm bạn buồn ngủ, những thuốc mới Allegra, Claritin, Zyrtec, Clarinex không gây buồn ngủ, nhưng làm túi tiền bạn hao hụt, vì chúng đắt hơn.

Bệnh viêm da do tiếp xúc xảy ra rất nhiều, vì da ta phải tiếp xúc với bao nhiêu thứ trong cuộc sống, trong nghề nghiệp, kể cả những thứ vô hình, bay lượn trong không khí có thể gây dị ứng (gọi là các airborn allergens). Có thứ sống chung hòa bình với da ta, có thứ gây sự, khởi chiến tranh, bằng cách tấn công trực tiếp da ta, hoặc qua cơ chế dị ứng. Tránh voi chẳng xấu mặt nào, biết thứ nào hung dữ, ta tránh nó đi. Có thuốc (thoa, uống hay chích) giúp da mau lành, có thuốc làm dịu cái ngứa giúp ta, trong lúc chờ căn bệnh đi chơi chỗ khác.

Bác sĩ Nguyễn Văn Đức