Thứ Tư tuần này là đúng ngày sinh nhật thứ 450 của William Shakespeare, kịch gia vĩ đại nhất của nước Anh và có thể nói của cả thế giới nữa. Nếu năm kỷ niệm sinh nhật thứ 400 của Shakespeare, 1964, được đi qua một cách lặng lẽ với mọi sự chú ý của mọi người lúc đó tập trung vào băng nhạc rock Beatle và bộ phim mới của Disney, Mary Poppins, thì lần này người ta hy vọng rằng các phương tiện truyền thông của thế giới sẽ không còn lặng lẽ như trước.

Theo dự trù tại Anh, kể từ tuần này sẽ là một loạt các chương trình kỷ niệm, triển lãm cũng như phim tài liệu về Shakespeare được thực hiện kéo dài cho đến năm 2016, năm kỷ niệm 400 năm ngày mất của ông. Shakespeare nay đã trở nên một thần tượng của thế giới chứ không còn chỉ là một biểu tượng địa phương của Anh mà ngày sinh nhật may mắn trùng với ngày Thánh George, vị thánh bổn mạng của nước Anh.

Sinh thời, Shakespeare không phải hoàn toàn được coi như là một văn hào vượt xa những người cùng thời. Tuy rằng vào lúc ông qua đời, những vở kịch của ông được nhiều người thưởng thức, nhưng Francis Beaumont, một kịch gia đương thời cũng được hâm mộ một cách tương tự tuy rằng viết ít kịch hơn nhiều. Trong hơn một trăm năm sau đó danh tiếng của ông không hơn gì danh tiếng của các kịch gia khác như Francis Beaumont hoặc John Fletcher. Shakespeare chỉ bắt đầu vượt qua các đồng bạn vào khoảng thế kỷ thứ 18. Chính vào khoảng 200 năm sau khi ông mất dưới sự thúc đẩy tích cực của kịch sĩ thiên tài David Garrick mà ông mới đạt được vị thế văn hào tiêu biểu của nước Anh và thiên tài nghệ thuật của ông mới được thưởng thức. Kể từ đó ông tiếp tục giữ vị trí này trong văn đàn tiếng Anh.

Nhưng trong vòng 25 năm gần đây, danh tiếng của Shakespeare lại càng nổi lên như cồn trong thế giới nói tiếng Anh. Tại Anh và tại các nước nói tiếng Anh như Mỹ, các vở kịch của Shakespeare được trình diễn nhiều hơn bao giờ hết. Nếu trước kia chỉ có ban kịch Shakespeare Hoàng gia (Royal Shakespeare Company) và một số đoàn kịch địa phương là chuyên môn dựng lại các vở kịch của Shakespeare thì nay tại Luân Ðôn ngoài những đoàn kịch trên đã có một nhà kịch Globe chuyên dựng lại các vở kịch của ông giống như thời đại của ông cũng như hàng loạt các vở kịch của Shakespeare được các đoàn kịch hiện đại thuộc khu West End (tương đương với Broadway tại New York) đưa ra trình diễn với các tài tử thượng thặng như Jude Law hoặc David Tennant. Tại Bắc Mỹ có ít nhất khoảng hai chục thành phố có hội diễn kịch Shakespeare mùa hè. Còn điện ảnh hiện đại thì đã sáng chế đủ thứ thể loại phim từ kịch Shakespeare từ một Macbeth kiểu Samurai cho đến hàng chục “Romeo and Juliet” Bollywood Ấn Ðộ. Có thể nói danh tiếng của Shakespeare nay đã lên đến mức cao nhất và chỉ còn có thể đi xuống.

Trong thời đại của chúng ta với Internet và liên tục 24/7 tin tức và giải trí đã khiến người ta không có bao nhiêu thời gian để thưởng thức những tác phẩm khó khăn hơn trong văn học Anh quốc như của Ben Jolson hoặc John Donne chứ đừng nói đến những nhà văn cổ điển như Edmund Spenser hoặc John Milton. Chỉ có Shakespeare mà ngôn ngữ và nhân vật trở thành có một đời sống riêng giúp cho các tác phẩm của ông thường xuyên thích ứng được với những điều kiện mới. Shakespeare cùng với Jane Austen - đã trở thành những đại biểu hiếm hoi của một nền văn hóa đã qua mà nếu không có họ thì chắc đã bị quên mất. Nguy cơ hiện nay là người ta sẽ không còn hiểu được ông vì những cơ sở nền tảng của nền văn hóa cũ nay hầu như đã bị quên lãng.

Khi Shakespeare viết những vở kịch của ông kiến thức về Thánh Kinh và thế giới cổ đại là những gì tất cả những người đi coi kịch đều biết. Thành ra khi Hamlet nói anh ta không phải là Hercules hoặc là khi Shylock trong vở “Người lái buôn thành Venice” gọi nàng Portia là “một Daniel đang tới phán quyết” thì hầu hết những người đồng thời của Shakespeare đều biết ông muốn nói đến gì. Nhưng nay thì hầu như ta phải dùng đến những cước chú giải thích. Nhưng mặt khác, sự phục hưng Shakespeare đã là một cách để mở lại cho người ta thấy thế giới của ông và giúp nó sống động như là một móc nối giữa hiện tại và quá khứ.

Trong bài thơ giới thiệu viết cho ấn bản đầu tiên toàn bộ tác phẩm của Shakespeare, người bạn và cũng là đối thủ của ông, thi hào Ben Jolson tiên đoán rằng sẽ có một lúc nào đó mà Shakespeare cũng được người ta trọng vọng như là những đại văn hào của thế giới cổ đại như Homer hoặc Virgil. Ông viết, “Hãy mừng đi, nước Anh của tôi, ngươi đã có một người để tự hào. Ðối với người đó, tất cả các kịch trường của Châu Âu đều bái phục.”

Nước Anh của Shakespeare là một quốc gia đứng trước ngưỡng cửa của thế giới hiện đại, một chân còn trong thời Trung Cổ, nhưng con mắt đã nhìn thấy những viễn ảnh của một thế giới mới. Nhưng Shakespeare hiện thời là sản phẩm của nước Anh thế kỷ 18 và 19, một giai đoạn mà nước Anh cùng với nhà thơ của mình bước lên đỉnh cao của hý trường thế giới.

Nhưng Maurice Morgan, một trong những người thán phục Shakespeare của thế kỷ thứ 18 viết: “Không có cái gì không trường cửu trong ông, rặng Appalachian, bờ sông Ohio và bình nguyên Scotia sẽ còn vang lên những lời thơ của ông... ngay cả khi ký ức của chính ngôn ngữ mà ông dùng để viết cũng không còn nữa.”

Bây giờ thì không phải chỉ “tất cả kịch trường của Châu Âu” mà hầu hết các quốc gia trên thế giới đều biết đến Shakespeare. Những tác phẩm của ông là những sản phẩm văn hóa xuất cảng bền vững nhất của nước Anh.
Lê Mạnh Hùng