Rác là một vấn nạn của thời hiện đại. Ba chữ “thời hiện đại” thường ám chỉ một mức tiến nhất định về vật chất và kỹ nghệ. Vật chất nhiều hơn có nghĩa là có nhiều thứ bị đào thải hơn, có nghĩa là rác nhiều hơn. Kỹ nghệ cao hơn có nghĩa nhiều hàng hóa gói ghém bằng đủ thứ bao bì thường là chất nhân tạo không phân hủy được với thời gian, có nghĩa là rác nhiều hơn theo hai nghĩa lượng và tồn đọng.
Ở nước Mỹ, nơi có thể sản xuất lượng rác nhiều nhất thế giới vì mức tiêu thụ (và hoang phí) cũng có thể nhiều nhất thế giới, rác là vấn nạn chưa nghiêm trọng lắm vì với diện tích rộng Mỹ còn nhiều nơi để chôn rác, cộng thêm những kỹ thuật tiên tiến trong việc ép rác để thu nhỏ khối lượng. Tình trạng rác ở đa số các nước tiên tiến có lẽ được thu xếp phần lớn nhờ kỹ thuật, và phong trào sống “xanh”, giảm rác, chẳng hạn như tái dụng bao bì thay vì vứt di, mang giỏ đi chợ riêng để tránh dùng bao nhựa của tiệm...
Những nước đông dân ít đất chưa hoặc đang phát triển như Việt Nam là những nơi vấn nạn rác đã và đang là mối nhức đầu, nếu giới chức và dân chúng đủ thì giờ, tâm trí và bụng no để nghĩ đến việc dẹp rác.
Trước tiên, phải nhắc đến một cách tái dụng rác vẫn rất phổ biến ở Việt Nam qua đường “ve chai,” những người thu mua phế liệu rong để bán lại cho những cơ sở tái dụng. Ve chai đắt hàng đến nỗi nhiều người mua ve chai tự kiếm hàng bằng cách chôm chỉa đồ đạc chưa phải là phế liệu, chẳng hạn như thùng rác của dân. Nạn này ghê gớm đến nỗi có khi thùng rác để trong sân có hàng rào cao, cổng khóa vẫn bị mất trộm trong đêm.
Tuy thế, tái dụng ở Việt Nam chưa tận dụng hết nguồn rác vì kỹ thuật tái dụng chưa cao, chỉ tập trung vào những phế liệu đơn giản nhất như nhựa nylon, kim loại, thủy tinh, và giấy. Tái dụng cũng chì giải quyết được một phần rất nhỏ lượng rác, và với dân số đang tăng đặc biệt là ở đô thị, xử lý rác và bãi rác phải là hai vấn đề cấp thiết.
Bãi rác thường có nghĩa là ô nhiễm và thiếu lành mạnh, nên khi đô thị phát triển thì những bãi rác càng lúc càng bị đẩy ra xa, dồn về miền quê vắng hơn và ít thế lực hơn. Trong trường hợp Sài gòn, cải thiện vấn đề rác trong nhiều năm qua bao gồm những cơ sở xử lý rác, cộng thêm giải pháp dễ dàng nhất là dời bãi rác xa hơn, hoặc“xuất khẩu” rác đi chỗ khác. Theo dự án thành phố, đến năm 2020 Sài gòn sẽ không còn bãi rác, tất cả rác thành phố sẽ được chuyển bằng đường thủy và đường bộ đến Khu Công Nghệ Môi Trường Xanh thuộc xã Tân Lập, huyện Thủ Thừa, tỉnh Long An. Trên giấy tờ, dự án này sẽ xử lý được 40 ngàn tấn rác mỗi ngày, đủ cho nhu cầu của Sài gòn và các tỉnh phía nam.
Trong khi chờ đợi, dân chúng chung quanh những bãi rác của thành phố Cần Thơ đang than phiền tình trạng ô nhiễm của những bãi rác chưa có nhà máy xử lý rác này. Theo ông Nguyễn Tấn Dược, giám đốc Sở Xây dựng TP Cần Thơ, vấn đề xây dựng nhà máy xử lý rác công nghệ cao đã được đặt ra hơn 10 năm trước nhưng vẫn chưa tìm ra nhà đầu tư có công nghệ xử lý hiện đại. Ngoài ra, UBND (Ủy Ban Nhân Dân) TP Cần Thơ còn lập tổ tham mưu sang cả nước ngoài tìm hiểu công nghệ xử lý rác và mua lò đốt rác theo công nghệ của Nhật với công suất 800 kg/giờ nhưng lò này chỉ sử dụng tại quận Cái Răng chứ không dùng đại trà.
Tỉnh Vĩnh Long đã tìm ra doanh nghiệp xây nhà máy xử lý rác, nhưng nhà máy vẫn chưa hoạt động vì UBND tỉnh Vĩnh Long và doanh nghiệp là công ty Phương Thảo chưa đồng ý giá cả. Theo công ty Phương Thảo, lượng rác của Vĩnh Long thấp hơn công suất nhà máy, và giá xử lý của UBND tỉnh quá thấp không đủ chi phí vận hành cho nhà máy. Còn ông Nguyễn Văn Đấu, Phó Giám đốc Sở Tài nguyên- Môi trường Vĩnh Long, cho rằng hoạt động của nhà máy không hiệu quả và không đảm bảo môi trường.
Tại sao Cần thơ, một tỉnh lớn miền nam, không tìm ra nhà đầu tư rác trong khi Vĩnh Long tìm được và ở Cà Mau công ty xử lý rác đã đi vào vận hành là một điều khó hiểu. Hơn nữa, tại sao Cần Thơ không tìm cách dùng ké nhà máy xử lý rác của những tỉnh khác, chẳng hạn như Công ty Phương Thảo ở tỉnh Vĩnh long kế cận chẳng hạn. Công suất của nhà máy xử lý rác của công ty này là 300 tấn mỗi ngày, cho dù tỉnh Vĩnh Long có dùng 100 tấn mỗi ngày thì cũng còn 200 tấn cho Cần Thơ, giảm được nửa lượng rác mỗi ngày của thành phố này.
Nhà máy xử lý rác chỉ là một khía cạnh, mặt khác là ý thức xử lý rác của người dân. Những đống rác to nhỏ vẫn xuất hiện ở Sài gòn, Rạch Giá có nhà máy xử lý rác nhưng rác vẫn tràn lấn ra biển. Lại có nơi như Nha Trang muốn giải quyết bãi rác lại gặp chống đối của những người mưu sinh trên bãi rác. Đảo Phú Quốc phát động cam kết không xả rác vào năm 2011 nhưng xem ra chẳng hiệu quả vì hiện nay cả khu bảo tồn biển của Phú Quốc cũng đang bị rác gây ô nhiễm.
Giới chức Việt cần nói chuyện rác rưởi nhiều hơn.
Nguyễn Phương
