Trong lãnh vực tâm lý học, cá tính của con người là đề tài rộng lớn và được chú ý nhiều nhất. Do đó, ta cũng không

ngạc nhiên khi có nhiều nhà nghiên cứu đã bỏ rất nhiều thì giờ để nghiên cứu về đề tài này.
Cá tính, theo như cách giải thích của các nhà tâm lý học, là sự kết hợp chặt chẽ của cảm xúc, nhận thức và khao

khát, để từ đó đưa đến hành vi và cách ứng xử của chúng ta. Nghiên cứu cá tính của con người nghĩa là nghiên cứu

xem người ta cảm giác ra sao, suy nghĩ thế nào, muốn gì và làm gì. Cá tính của mỗi người mỗi khác. Khác ra sao

và tại sao khác thì các nhà nghiên cứu vẫn chưa có lời giải thích rõ ràng, và vì thế nó tiếp tục là một đề tài hấp dẫn

đối với các nhà nghiên cứu và là một phần quan trọng trong những nghiên cứu về con người nói chung.
Người Việt chúng ta vẫn thường nói “cha mẹ sinh con, trời sinh tính” cũng là theo ý trên. Người mẹ có thể cho đứa

con một đời sống nhưng lại không có khả năng lựa chọn cá tính cho nó và vì thế mỗi khi bất lực thì chúng ta lại đổ

cho… trời.
Người Việt Nam còn có thành ngữ “giang sơn dễ đổi, bản tính khó dời” lấy từ một câu của người Trung Hoa “giang

sơn dị cải, bản tính nan di” để nói lên rằng bản tính con người là do từ bẩm sinh nên khó mà có thể thay đổi được;

một quốc gia, một triều đại còn có lúc đổi khác chứ bản tính của con người thì đừng hòng. Khi một người đã mang

một bản tính nào đó rồi thì nó như một vết xâm trên da thịt sẽ đeo dính lấy người đó suốt đời, không dứt ra được.

Lấy một người chồng có tính trăng hoa mà không biết trước thì ráng mà chịu, gặp một người vợ điêu ngoa thì nên

cắn răng ngậm bồ hòn làm ngọt.
Đã thế, để tìm hiểu về cá tính của con người cũng là một việc làm hết sức khó khăn phức tạp chứ chưa nói đến

việc chuyển đổi nó.
Tuy nhiên, trong khoảng độ hai mươi năm trở lại đây, với kết quả của rất nhiều cuộc nghiên cứu trên nhiều nền văn

hóa khác nhau cho thấy phần lớn những khác biệt có hệ thống về cá tính của con người có thể thu gọn và phân

thành năm loại: tính hướng ngoại, tính lo âu, tính cẩn trọng, tính dễ dãi và tính phóng khoáng. Mỗi loại cá tính đều có

những ưu và khuyết điểm của nó, được cái này thì mất cái kia. Vì vậy mà ta cũng có thể nói, trên đời này, không ai

hoàn toàn tốt, cũng chẳng ai hoàn toàn xấu. Mỗi người đều có những đức tính ưu và khuyết. Điều quan trọng là nếu

có được càng nhiều đức tính tốt thì càng hay và như vậy là may mắn lắm rồi chứ đừng đòi hỏi nhiều hơn.
Nếu vậy, cá tính của con người là chuyện may rủi hay sao. Nếu chẳng may một người mang trong người nhiều tính

xấu thì cứ phải chấp nhận sự an bài đó, coi như số phận mình hẩm hiu? Thế thì tạo hóa bất công quá và cuộc đời

này đầy những điều vô lý.
Nhưng chắc là phải có cách nào đó để thay đổi cá tính của con người chứ đâu thể bó tay chấp nhận thua cuộc như

vậy.
Mới đây, một số nhà nghiên cứu nói rằng điều đó có thể – nhưng không phải là việc dễ dàng. Vậy là loài người đã

có chút hy vọng rồi.
Nhiều cuộc nghiên cứu có tầm vóc quy mô trong mấy năm vừa qua cho thấy cá tính của một người thay đổi một

cách tự nhiên trong suốt quãng đời trưởng thành, để đáp lại những sự kiện diễn ra trong cuộc sống, chẳng hạn như

xây dựng mối quan hệ lâu dài với một người nào đó hoặc có những thăng tiến trong nghề nghiệp.
Kết quả nghiên cứu còn cho thấy những đức tính tốt tăng lên trong khoảng thời gian từ 20 tới 65 tuổi, chẳng hạn

như tính cẩn trọng, và ngược lại những tính tiêu cực giảm đi, chẳng hạn như tính lo âu. Phần lớn con người ta có

khuynh hướng trở nên dễ dãi, có trách nhiệm và trầm tĩnh hơn, ít biểu lộ vui buồn bất chợt – nói cách khác, càng lớn

tuổi, cá tính của con người càng có nhiều tiến bộ. Các nhà tâm lý gọi đó là “định luật trưởng thành” (Maturity

Principle).
Từ lâu các nhà nghiên cứu cũng biết rằng những người tính thân thiện, cởi mở, có tinh thần trách nhiệm thì thường

sống hạnh phúc hơn là những người e thẹn, thiếu tinh thần trách nhiệm, ít giao du. Nhưng với những khám phá mới,

các nhà nghiên cứu còn thấy rằng với những người đã có sẵn tính vui vẻ lạc quan thì có thể thay đổi cá tính dễ dàng

hơn người khác.
Trong một nghiên cứu để thu thập dữ liệu cũng như phân tích cá tính qua những khảo sát liên tục trong khoảng thời

gian từ 2005 đến 2009 với trên 16.000 người Úc, các nhà nghiên cứu nhận thấy những người nói rằng họ hạnh

phúc trong năm 2005 (năm đầu của cuộc nghiên cứu) thì có chiều hướng trở nên trầm tĩnh, cẩn trọng, dễ dãi hơn

trong bốn năm sau đó. Và điều lý thú hơn nữa là con người hướng nội hơn có lẽ vì người ta thường có khuynh

hướng cố gắng cải thiện mối quan hệ sẵn có cho tốt đẹp hơn thay vì tìm cách kết bạn mới.
Nhà nghiên cứu tâm lý của Christopher Soto thuộc Đại học Colby giải thích rằng khi các nhà nghiên cứu nói đến cá

tính có nghĩa là họ muốn nói đến những đặc tính về suy nghĩ, cảm giác và hành vi của con người được thể hiện một

cách nhất quán qua một thời gian dài và trong nhiều trường hợp khác nhau. Và như vậy có nghĩa là cá tính của con

người với 50% là từ bẩm sinh và 50% là học hỏi từ kinh nghiệm sống.
Vậy, cá tính thay đổi ra sao với tuổi đời tăng lên theo thời gian? Theo một số nhà nghiên cứu thì trung bình con

người ta khi càng lớn tuổi thì càng biết đối phó với những thăng trầm của cuộc đời một cách khéo léo, uyển chuyển

hơn. Đặc biệt khi lớn tuổi con người biết phản ứng thận trọng hơn với những tình huống xung quanh.
Sau đây là những thay đổi của từng mỗi cá tính khi tuổi đời tăng:
Tính cẩn trọng: khả năng hoàn thành trọng trách được giao phó và tài tổ chức công việc phát triển đáng kể ở tuổi 20

và tiếp tục tiến triển theo tuổi đời sau đó. Sự phát triển lúc đầu khi ở tuổi 20 có thể là do những cam kết, ràng buộc

mới trong công việc và gia đình.
Tính dễ dãi: sự nhiệt tình, độ lượng và tính giúp người có sự tiến triển nhiều nhất ở tuổi 30 và 40; cũng như tính cẩn

trọng, những thay đổi ở cá tính này có thể là do từ những cam kết, ràng buộc mới trong công việc và gia đình.
Tính lo âu: những lo lắng và cảm giác bất ổn giảm dần theo số tuổi đối với phụ nữ, nhưng với nam giới thì không.
Tính phóng khoáng: tuổi đời tăng thì sự khao khát được thử nghiệm những kinh nghiệm mới trong cuộc sống thuyên

giảm đôi chút cho cả hai giới tính.
Tính hướng ngoại: đối với phụ nữ, càng lớn tuổi thì họ càng ít đi tìm những thú vui bên ngoài xã hội hơn, nhưng ở

nam giới thì cá tính này lại không thay đổi bao nhiêu.
Nói chung, cá tính con người trở nên rộng lượng, hòa đồng hơn khi lớn tuổi. Chúng ta biết lo lắng hơn cho công

việc, gia đình, và có trách nhiệm hơn với chính bản thân chúng ta và với cộng đồng. Cùng lúc, chúng ta ít ham muốn

gặp gỡ làm quen với những người mới – nghĩa là chịu thu mình lại, có cuộc sống khép kín hơn. Và với riêng phụ nữ,

càng lớn tuổi họ càng bớt lo âu hơn trước.
Theo các nhà nghiên cứu, trong năm loại cá tính nói trên, tùy ở từng hoàn cảnh, có những cá tính gặt hái được

nhiều thành công hơn những cá tính khác. Những ai có cá tính nghiêng về sự cẩn trọng thì thường có khuynh hướng

phát triển khá hơn ở nơi sở làm và trường học. Những ai mang nhiều cá tính dễ dãi và ít lo âu thì thường có những

mối quan hệ ổn định và hợp ý hơn trong cuộc sống. Người hướng ngoại thì thường thành công hơn ở những ngành

nghề về xã hội và kinh doanh.
Dù chỉ những thay đổi nho nhỏ trong cá tính của một người có thể mang lại những ảnh hưởng quan trọng lên nghề

nghiệp, quan hệ tình cảm, sức khỏe và hạnh phúc của người đó. Tuy nhiên, đặc tính của từng mỗi cá tính trên, theo

định nghĩa, tương đối ổn định, nên thay đổi cá tính đòi hỏi nhiều thời gian.
Các nhà nghiên cứu khuyên rằng để có thể thay đổi được cá tính thì trước hết nên tập thay đổi những thói quen cũ,

sau đó cố gắng duy trì những thói quen mới trong một thời gian đủ dài, và từ từ những thói quen mới đó thay thế

dần những thói quen cũ. Nếu được sự giúp đỡ của những chuyên gia tâm lý thì những thay đổi có tính cách lâu dài

đó đôi khi đạt được kết quả chỉ trong ít tháng. Nhưng mỗi người cũng có thể tự mình thay đổi cá tính của chính

mình từ những rút tỉa kinh nghiệm. Vấn đề chỉ là lâu hay mau thôi nếu chịu bền tâm và kiên trì theo đuổi.
Nhưng các nhà nghiên cứu cũng nhấn mạnh là không nên kỳ vọng và đòi hỏi quá cao trong quá trình thay đổi cá

tính. Cần phải kiên nhẫn và mất thì giờ để biến một hành vi có chủ tâm thành cá tính tự nhiên của mình.
Vậy thì thành ngữ “giang sơn dễ đổi, bản tính khó dời” đến nay không còn hoàn toàn đúng nữa. Và tuổi già hay lớn

tuổi cũng không hẳn là điều bất lợi nếu nhìn ở khía cạnh cá tính thay đổi theo chiều hướng tốt. Cá tính của một

người có thể thay đổi được và ai cũng có thể tự mình thay đổi những cá tính bị cho là không phù hợp với cuộc

sống. Thay đổi một cá tính cũng là xem lại nội tâm mình và cố gắng thành thật với chính mình và với người khác là

cách giúp biến mình thành một người vui vẻ, hòa đồng hơn trong đám đông.

Huy Lâm