Tóm lược: Nhạc sĩ Anh Bằng sáng tác ca khúc "Căn nhà ngoại ô" kể một chuyện tình trong thời chinh chiến giữa một chàng trai sống trong căn nhà ngoại ô và một cô bạn hàng xóm trẻ. Câu chuyện có vẻ chỉ là một chuyện tình xa cách của hai người yêu nhau, nhưng thực ra chất chứa một tình yêu cao thượng và lòng hy sinh vĩ đại. Tác giả gói ghém ý tưởng qua lối diễn tả bình dị, bằng cốt truyện dựa vào nhân vật thay vì tình tiết, và dẫn đến cực điểm sắp xếp một cách táo bạo với kết cục tuyệt diệu.

Nhạc sĩ Anh Bằng viết ca khúc "Căn nhà ngoại ô" vào năm 1966 về một chuyện tình thời chinh chiến. Bài hát không phải là bài được ưa chuộng nhất trong những bài ông sáng tác, nhưng cũng rất được ưa thích vì nó nói lên tính chất bình dị của một cuộc tình giữa hai người trẻ vì quê hương phải xa nhau. Tuy nhiên, ít người nhận ra ý nghĩa sâu xa của bài hát vả do đó bài hát không được đón nhận tích cực như những bài hát khác của ông.


Sau đây là tiểu sử vắn tắt của tác giả.


Anh Bằng tên thật Trần An Bường, sinh năm 1926 tại Thanh Hóa. Vì gia đình anh em ông chống Việt Minh, vào thời kỳ Kháng Pháp, ông bị Việt Minh bắt giam ở trại Lý Bá Sơ. Các anh em ông bị tuyên án tử hình nhưng sau được thả, riêng người anh Trần An Lạc bị Việt Minh thủ tiêu. Ông theo gia đình di cư vào Nam năm 1954 và sinh sống ở khu Bà Chiểu, Sài Gòn cho đến năm 1975 (Wikipedia 2014).


Trong thời kỳ 1954 - 1975, nhạc sĩ Anh Bằng rất nổi tiếng với nhiều tác phẩm sáng tác và phổ nhạc. Các tác phẩm như "Nỗi lòng người đi" (đanh dấu cuộc di cư vào Nam), "Nếu vắng anh," "Hoa học trò," "Người thợ săn và đàn chim nhỏ" rất thịnh hành trong giới yêu nhạc.


Ông gia nhập Quân Lực Việt Nam Cộng Hòa (QLVNCH) năm 1957 ngành Công binh, sau chuyển sang Nha Chiến tranh Tâm lý cho đến năm 1962 thì ông giải ngũ. Cũng trong thời gian trong quân đội, ông là đạo diễn cùng là diễn viên trong ban kịch Liên đoàn Công binh lưu diễn từ Quảng Trị vào Bình Định. Sau khi giải ngũ ông tiếp tục hoạt động trên đài truyền thanh, phụ trách ban Sóng Mới (sđd.).


Cũng vào thời gian hoạt động ở Sài Gòn, Anh Bằng hợp tác trong nhóm Lê Minh Bằng (tên ghép từ ba nhạc sĩ Lê Dinh, Minh Kỳ, và Anh Bằng), quản lý nhà xuất bản và hãng đĩa Sóng Nhạc. Quán cà phê Làng Văn nổi tiếng một thời ở Sài Gòn cũng do ông tổ chức. Năm 1975, Anh Bằng cùng gia đình đi tỵ nạn cộng sản qua Mỹ, và vẫn tiếp tục hoạt động âm nhạc với Trung tâm sản xuất và phát hành băng nhạc cassette Dạ Lan (1981-1990). Thời gian sau này ông cộng tác với Trung tâm Asia và vẫn tiếp tục sáng tác.


Nguyên văn lời bài hát "Căn nhà ngoại ô" như sau (Nhạc Việt trước 75).


Tôi ở ngoại ô, một căn nhà xinh có hoa thơm trái hiền
Gần kề lối xóm, có cô bạn thân sớm hôm lo sách đèn
Hai đứa chưa ước hẹn lấy một câu, chưa nghĩ đến mai sau
Nhưng đêm thức giấc ngỡ ngàng
Nghe lòng thương nhớ biết rằng mình yêu


Khi hiểu được nhau, thời gian gần gũi đã qua đi mất rồi
Nào còn những phút hái hoa vườn trăng suốt đêm chung tiếng cười
Tôi bước theo tiếng gọi những người trai, tha thiết với tương lai
Vui xa ánh sáng phố phường, xa người em nhỏ lên đường tòng chinh.


Là chinh nhân tôi bạn với sông hồ
Tình yêu em tôi nguyện vẫn tôn thờ
Và yêu không bến bờ
Niềm tin là một ngày mai non nước chung một màu cờ


Rồi hôm nao tôi về ghé thăm nàng
Ngoại ô đây con đường tắm trăng vàng
Mà sao không thấy nàng
Tìm em, giờ tìm ở đâu! Sao không gắng đợi chờ nhau


Tôi hỏi người quen... Nàng nay là Nữ Cứu Thương trên chiến trường
Dặm ngàn sóng gió, biết sao nàng vui dấn thân trên bước đường
Tôi đứng nghe gió lạnh giữa màn đêm, thương xé nát con tim
Em ơi, trái đất vẫn tròn,
Chúng mình hai đứa sẽ còn gặp nhau!



Trong bài này, tôi sẽ trình bày nhận xét về nội dung và hình thức của "Căn nhà ngoại ô." Ngoài ra, như trong các bài viết về âm nhạc trước, tôi sẽ chú trọng thảo luận chi tiết về các khía cạnh văn chương của lời nhạc. Tôi dùng "khán giả" để chỉ người nghe, người đọc, và người xem.


Trước khi đi vào chi tiết bài hát, ta nên biết sơ qua về Nữ Quân Nhân Việt Nam Cộng Hòa (VNCH) để giúp cho sự hiểu biết rõ thêm về ý nghĩa của bài hát.
A. Nữ quân nhân trong Quân Lực Việt Nam Cộng Hòa:
"Những nữ quân nhân của Quân đội Việt Nam Cộng Hòa có lẽ là những người bị lãng quên nhiều nhất và không được đề cập chút xíu nào trong chiến tranh Việt Nam. Ngày nay, nhiều người thuộc thế hệ sau không biết sự hiện hữu của họ trong Quân đội VNCH, những đóng góp và hy sinh của họ trong sự bảo vệ miền Nam Việt Nam" (VNAF).


Trước ngày 30 tháng 4, năm 1975, quân số nữ quân nhân trên lý thuyết là 10,000 người và đã thực hiện được trên 6,000. Riêng về sĩ quan thì có khoảng 600 kể cả cấp Chuẩn Úy (Hồ; Nguyen 2009, 60-62). Nữ quân nhân hoạt động trong các ngành truyền tin, tham mưu hay trong những nghề chuyên môn như y tá, nha tá, dược tá, chuyên viên thí nghiệm, tiếp huyết và các nữ điều dưỡng trong quân đội, giáo dục cho các cô nhi của tử sĩ.


Thành lập vào năm 1965, văn phòng trưởng đoàn Nữ Quân Nhân và Trung Tâm Huấn Luyện đặt tại đường Nguyễn Văn Thoại, trước đài Phát Tuyến ngay trên ranh giới quận 10 và quận 11 Saigon, nay là đường Lý Thường Kiệt.


Trung Tâm Huấn Luyện Nữ Quân Nhân đảm nhận việc tuyển mộ phụ nữ từ 18 tuổi trở lên, tình nguyện gia nhập quân đội và huấn luyện căn bản quân sự như về tổ chức quân đội, cơ bản thao diễn v.v… Nhiệm vụ Nữ Quân Nhân là không tác chiến nên chỉ được học ít giờ làm quen với vũ khí do Trung Tâm Huấn Luyện Quang Trung đảm nhận (Hồ).


Sau phần căn bản quân sự, tùy nhu cầu quân số do bộ TTM ấn định, khóa sinh tốt nghiệp sẽ được thụ huấn chuyên môn tại các trường Tổng Quản Trị, trường Quân Y, trường Hành Chánh Tài Chánh, trường Quân Nhu, trường Xã Hội v.v... Trường Xã Hội Quân Đội thuộc Cục Xã Hội (Tổng Cục Chiến Tranh Chính Trị), tọa lạc trong Trại Lê Văn Duyệt, nơi đặt bản doanh Bộ Tư Lệnh Biệt Khu Thủ Đô nằm trên đường Lê Văn Duyệt. Trường Xã Hội Quân Đội còn đào tạo huấn luyện những cô giáo nhà trẻ mẫu giáo để phục vụ tại trung tâm, trường học ở khu gia binh do quân đội xây cất (OVV 2009).


B. Ca khúc "Căn nhà ngoại ô" kể một câu chuyện tình trong thời chiến với ý nghĩa cao quý.


"Căn nhà ngoại ô" nói về chuyện tình hai người trẻ trong thời chinh chiến. Khác với các chuyện tình thời chiến khi người trai ra đi tòng quân để lại người yêu nơi hậu phương, trong "Căn nhà ngoại ô" cả hai đều gia nhập quân đội để phục vụ đất nước. Câu chuyện mới thoạt nghe là chuyện tình bình thường trong thời chiến, nhưng thực ra là một chuyện tình cao quý với ý nghĩa huy hoàng.


Nhan đề bài hát nói lên nơi mối tình hai người nẩy nở, căn nhà của chàng trại tại một vùng ngoại ô thành phố. Chàng trai sống trong một căn nhà nhỏ xinh xắn vùng ngoại ô, có vườn trồng hoa và cây ăn trái ("Tôi ở ngoại ô, một căn nhà xinh có hoa thơm trái hiền.") Ta không rõ ngoại ô đó là với thành phố nào. Tuy nhiên, qua hình ảnh êm ái thanh bình và an ninh của cuộc sống, ta có thể hiểu đây là vùng ngoại ô của một đô thị lớn tại miền Nam Việt Nam, rất có thể là Sài Gòn. Nhạc sĩ Anh Bằng sống ở Bà Chiểu, coi như là ngoại ô của Sài Gòn và quen thuộc với nhà cửa cuộc sống ở đó.


Chàng trai có một cô bạn thân ở gần nhà. Cô gái là người chăm chỉ học hành. ("Gần kề lối xóm, có cô bạn thân sớm hôm lo sách đèn.") Tuy không cho biết, ta có thể hiểu hai người là bạn học chung trường qua chi tiết "thân" và "sớm hôm lo sách đèn." Tuy nhiên chi tiết này không quan trọng. Hai người có thể là bạn thân vì lý do hàng xóm qua lại. Ngoài ra, chắc cả hai đang học lớp đệ nhị hoặc đệ nhất (lớp 11-12) vì trong khoảng năm 1966, hai kỳ thi Tú Tài I và II vẫn còn. Thông thường, học sinh thức khuya dậy sớm học hành khi vào những năm thi cử.


Tình bạn giữa hai người là tình bạn trong trắng thuần túy bên ngoài và hai người không có ngỏ lời thương yêu gì với nhau, thề non hẹn biển, hoặc lo nghĩ đến chuyện tương lai, có thể là còn bận rộn chuyện học hành ("Hai đứa chưa ước hẹn lấy một câu, chưa nghĩ đến mai sau.") Tuy nhiên, chàng trai nẩy ra lòng thương yêu cô bạn gái, qua những đêm thức giấc nhung nhớ nàng ("Nhưng đêm thức giấc ngỡ ngàng/ Nghe lòng thương nhớ biết rằng mình yêu.")


Rồi cả hai có lời yêu thương với nhau. Tình bạn bây giờ trở thành tình yêu. Vấn đề này thực ra phức tạp hơn những gì bài hát cho biết. Khi chàng trai tỏ tình với cô gái, anh ta phải suy nghĩ kỹ lắm. Nếu cô gái chấp nhận tình yêu của chàng thì không nói làm chi. Nhưng nếu cô gái từ chối thì sao? Có thể cô ta chỉ muốn coi chàng trai như một người bạn và không phải là một người tình. "Thổ lộ tình yêu với bạn mình có thể đòi hỏi một lòng can đảm to lớn vì bạn có thể bị từ chối" (Hickson 2013) Nếu cô gái từ chối, liệu hai người có thể tiếp tục duy trì tình bạn được không? Ta thấy một khi cô gái biết chàng trai yêu cô, mà cô không yêu chàng, thì cả hai sẽ lâm vào cảnh khó xử. Rất khó mà chàng có thể rút trở lại thành tình bạn, vì như vậy là dối lòng. Cũng rất khó mà nàng đối xử với chàng như người bạn như xưa khi nàng biết chàng yêu nàng. Ta sẽ trở lại vấn đề này sau.


Dù chàng có suy nghĩ kỹ hay không, sự việc xảy ra tốt đẹp. Nàng chấp nhận tình yêu của chàng, và nàng cũng yêu chàng. Lúc bấy giờ, giây phút hai người gần gũi bên nhau đã trôi qua. ("Khi hiểu được nhau, thời gian gần gũi đã qua đi mất rồi.") Những giây phút hai người vui đùa bên nhau hái hoa trong vườn suốt đêm trong quá khứ sẽ không còn nữa ("Nào còn những phút hái hoa vườn trăng suốt đêm chung tiếng cười.") Tại sao? Đó là vì chàng phải lên đường tòng quân gia nhập quân đội, xa rời thành phố và người yêu bé bỏng ("Vui xa ánh sáng phố phường, xa người em nhỏ lên đường tòng chinh.")


Tuy bài hát không cho biết, ta ngầm hiểu là khi hai người tỏ tình với nhau, họ chỉ cho nhau biết là họ yêu nhau, và cũng vẫn không hứa hẹn gì với nhau cả, vì không có lời cập nhật về "ước hẹn lấy một câu" hoặc "nghĩ đến mai sau." Chuyện đó cũng không lấy gì là bất thường, vì khi hai người nâng mối liên hệ lên một nấc, họ có thể chỉ cho cái tình cảm đó một cái tên mới, là "tình yêu" thay vì là "tình bạn" và do đó thực ra cũng không có gì thay đổi để phải có những hứa hẹn với nhau. Hai người có thể có những hứa hẹn ngầm mà không cần phải nói ra, thí dụ như trung thành với nhau, hoặc sẽ tiến tới hôn nhân. Tuy nhiên, ta thấy có một cái gì ngây thơ (naivety) trong tình yêu giữa hai người. Có thể nào họ tin nhau đến độ xa nhau mà không cần phải có lời hẹn ước. Nàng có thể tin tưởng chàng không quên nàng và ngược lại? Chi tiết này khá quan trọng khi câu chuyện diễn tiến sau đó. Trên thực tế, ta thấy cho dù có hứa hẹn nhau, lời hứa hẹn đó cũng không có gì bó buộc, vì tình cảm con người có thể thay đổi, nhất là khi xa mặt cách lòng. Cả hai, rõ ràng là còn trẻ tuổi và mới biết yêu lần đầu, chưa có kinh nghiệm trên tình trường. Do đó, họ không thấy sự cần thiết phải có lời ước hẹn hoặc toan tính cho mai sau.


Thế rồi, chàng trai ̣trở thành một chiến sĩ, đi đây đi đó ra chiến trường trận mạc, vui với núi non sông hồ ("Là chinh nhân tôi bạn với sông hồ.") Nhưng chàng lúc nào cũng tôn trọng tình yêu hai người. Cho dù không có lời hẹn thề, chàng còn yêu thương nàng vô bờ ("Tình yêu em tôi nguyện vẫn tôn thờ/ Và yêu không bến bờ.")


Có cái gì gắn bó tình yêu chàng với nàng một cách mãnh liệt. Đó là niềm tin đất nước không những sẽ hết chiến tranh mà lại còn được thống nhất, chung một màu cờ ("Niềm tin là một ngày mai non nước chung một màu cờ.") Ta phải hiểu đó là màu cờ vàng của lá cờ nền vàng ba sọc đỏ của miền Nam Việt Nam vì chàng trai đang chiến đấu dưới lá cờ vàng. Ta thấy tác giả Anh Bằng có cùng ước vọng như nhạc sĩ Lam Phương là "quân Nam về Thăng Long" để thống nhất đất nước, dưới lá cờ vàng.


Thế rồi, có lẽ trong một dịp về phép, chàng trai trẻ bây giờ là một anh lính trở về khu căn nhà ngoại ô, thăm người yêu vào môt buổi tối trăng vàng tỏa sáng ("Rồi hôm nao tôi về ghé thăm nàng/ Ngoại ô đây con đường tắm trăng vàng.")


Trong nỗi bàng hoàng, anh lính không thấy nàng ở nhà ("Mà sao không thấy nàng.") Anh buồn bã thất vọng tái tê, không biết nàng đã đi đâu, và biết tìm nàng ở đâu. Trong cơn ê chề, anh trách móc nàng nỡ nào bỏ đi không lời từ giã, mà không ráng chờ anh ("Tìm em, giờ tìm ở đâu! Sao không gắng đợi chờ nhau.")


Ta nhận ra vài chi tiết trong cuộc tình hai người.


Trước hết, trong lúc xa cách hai người dường như không có liên lạc với nhau. Bấy giờ là thời chinh chiến vào thập niên 1960, và kỹ thuật liên lạc viễn thông chưa được thịnh hành. Điện thoại có, nhưng không phải gia đình nào cũng có, nhất là ở ngoại ô. Nhưng thư từ qua bưu điện hiện hữu, và hai người có thể trao đổi thư từ. Tuy anh lính đi đây đi đó, anh vẫn có thể nhận thư qua Khu Bưu Chính (KBC) quân đội và viết thư hồi âm. Anh lính không nhắc gì đến chuyện thư từ trong lúc xa nàng. Có thể anh không thấy quan trọng trong việc thư từ vì anh biết anh sẽ về thăm nàng không lâu. Nhưng việc nàng không viết thư cho anh là một chuyện hơi khác thường. Ta sẽ trở lại vấn đề này sau.


Thứ nhì, câu trách móc "Sao không gắng đợi chờ nhau" quả thật xác nhận việc hai người không thề non hẹn biển gì trước đó, và sự chờ đợi nhau là một kỳ vọng ngầm, không cần phải tuyên bố lẫn nhau ra bằng lời. Chuyện này tuy hơi khác thường cho mối tình khởi đầu là tình yêu, nhưng rất bình thường trong mối tình hai người. Đó là vì họ có tình bạn trước đó, và tình yêu nẩy nở sau một tình bạn thân thiết lâu dài. Như trình bày ở trên, hai người chỉ cho một cái tên mới cho tình cảm của họ, và không thực sự gia tăng tình cảm đó, sau khi ngỏ lời yêu nhau. Vì vậy, hai người vẫn giữ nguyên trạng và không thấy sự cần thiết cho việc hứa hẹn đợi chờ nhau.


Sau đó, anh lính thăm dò tin tức nàng, có thể chỉ hỏi người hàng xóm, hoặc người quen gần đó, và được biết lý do ra đi của nàng. Nàng đã gia nhập quân đội là nữ quân nhân, phục vụ trong ngành quân y, nơi chiến trường ("Tôi hỏi người quen... Nàng nay là Nữ Cứu Thương trên chiến trường.")


Có vài chi tiết ta nên để ý. Thứ nhất, nơi nàng cư ngụ dường như không phải là nơi gia đình nàng ở. Nàng không có cha mẹ, người thân quyến thuộc, vì anh lính hỏi "người quen" chứ không phải thân quyến. Với chi tiết này, ta có thể suy diễn hoàn cảnh gia đình nàng. Cái suy diễn hợp lý nhất là cô gái ở trọ với một gia đình, Gia đình nàng có thể ở xa và nàng phải lên vùng đô thị ăn học. Chuyện này rất thông thường trong thời gian đó. Tuy trường học có đầy đủ khắp nơi trong miền Nam nhưng các vùng quê xa xôi hẻo lánh, hoặc những nơi dầu sôi lửa bỏng, chuyện học hành thường bị gián đoạn. Do đó, nhiều gia đình cho con đến nơi đô thị có an ninh để đi học. Những học sinh có thể ở với người quen, hoặc mướn phòng tạm trú.


Thứ nhì, cô gái lúc gia nhập Nữ Quân Nhân phải hội đủ điều kiện. Một trong những điều kiện là từ 18 tuổi trở lên. Tuy ta không rõ khoảng thời gian nàng và chàng yêu nhau cho tới lúc nàng gia nhập quân đội là bao lâu, nhưng dựa vào chi tiết nàng là người chăm chỉ học hành, "sớm hôm lo sách đèn" ta có thể suy diễn nàng học đúng tuổi hoặc gần đúng tuổi. Do đó, khi nàng chấp nhận tình yêu chàng, nàng đã là một cô gái trưởng thành, và có chút suy nghĩ chín chắn về tình yêu và tương lai.


Thứ ba, thời gian huấn luyện cho Nữ Quân Nhân ít nhất là vài tháng. Trước năm 1968, thời gian huấn luyện cho căn bản quân sự tại Trung Tâm Huấn Luyện Quang Trung cho nữ quân nhân là sáu tuần (Hồ). Sau đó là đi học thêm các lãnh vực chuyên môn như xã hội quân đội, quân y, truyền tin, quân nhu. Vì nàng là nữ cứu thương, hoặc y tá, nàng phải đi học thêm về quân y. Ta cũng nên phân biệt "nữ cứu thương,""phụ tá quân y," và "trợ tá xã hội." Thực ra, "nữ cứu thương" chỉ là một danh từ chỉ người y tá hoặc phụ tá trong ngành quân y. Để là một "nữ cứu thương," người nữ quân nhân phải theo học ngành "phụ tá quân y" trong trường Quân Y. Còn "trợ tá xã hội" là những người tốt nghiệp trường Xã Hội Quân Đội thi hành những nhiệm vụ xã hội cho gia đình quân nhân như trợ cấp khó khăn, sanh đẻ, giấy tờ con em đi học, báo tử, v.v... (Xem, thí dụ như, Thạch 2014).


Ta không biết rõ thời gian học phụ tá quân y là bao lâu, nhưng dựa vào tính chất quan trọng của ngành này, chắc cũng phải khoảng 6 tháng. Ngành trợ tá xã hội cần 6 tháng học tại trường Xã Hội Quân Đội (xem, thí dụ như, Thạch 2014) nên ta thấy ước đoán học 6 tháng cho phụ tá quân y không đến nỗi sai lắm. Một điểm quan trọng hơn là tuy ta cố tìm những chi tiết chính xác khi tìm hiểu một câu chuyện, việc đó có lẽ không quan trọng lắm trong một tác phẩm nghệ thuật. Nhạc sĩ Anh Bằng có thể tạo dựng nhân vật trong ca khúc ông dựa vào nhân vật có thật hoặc tưởng tượng, và những chi tiết có thể dựa vào những chi tiết chính xác hoặc đại khái nếu những chi tiết đó không ảnh hưởng đến ý chính của tác phẩm.