Quyền lực mềm (Soft Power) là một khái niệm do giáo sư Joseph Samuel Nye, Jr. thuộc viện đại học Harvard đưa ra lần đầu tiên trong quyển sách Bound to Lead: The Changing Nature of American Power (Vai Trò Lãnh Đạo: Quyền Lực Hoa Kỳ Đang Biến Thể) phát hành năm 1990; 14 năm sau, ông giải thích rõ hơn về khái niệm này trong quyển Soft Power: The Means to Success in World Politics -(Quyền Lực Mềm: Cứu Cánh để Thành Công trên Chính Trường Quốc Tế)
Hai chữ Soft Power hiện được sử dụng rộng khắp thế giới.
Ông Joseph Nye, giải thích “quyền lực mềm” là khả năng giành được những thứ mình muốn bằng cách gây ảnh hưởng để người khác làm theo ý mình. Ngược lại với quyền lực mềm là quyền lực cứng -được thực hiện bằng cách đe dọa (như sa thải, kỷ luật...) và mua chuộc (như tăng lương, thăng cấp ...); trong lúc quyền lực mềm là thuyết phục người khác đồng ý với cách hành xử của mình, rồi muốn làm giống mình, và yêu thương mình.
Giống như sắc đẹp, tư cách, và kiến thức của phụ nữ, giá trị căn bản quyền lực mềm của một quốc gia là văn hóa, đạo đức, tình cảm và luật pháp. Ba bản án tử hình vừa được tuyên xử tại ba nước Bắc Hàn, Ai Cập, và Hoa Kỳ có thể giúp giải thích giá trị trừu tượng của quyền lực mềm bằng những sự việc cụ thể.
Ba người vừa lãnh án tử hình là (1) anh Dzhokhar Tsarnaev, một thiếu niên Hoa Kỳ gốc Chechnya, (2) ông tướng 4 sao Hyon Yong Chol, bộ trưởng Quốc Phòng Bắc Hàn, và (3) ông Mohamed Morsi, nguyên tổng thống Ai Cập; mỗi bản án chuyên chở nhiều sắc thái riêng biệt, nói lên quyền lực mềm của từng quốc gia liên hệ.
Anh Tsarnaev ra tòa liên bang tại Boston hôm mùng 5 tháng Giêng, khăng khăng giữ lập trường vô tội, phủ nhận toàn bộ 30 tội danh công tố viện cáo buộc, bất kể việc anh bị bắt quả tang và bị bắt tại trận, bất kể cả việc người anh ruột Tamerlan Anzorovich Tsarnaev bị bắn chết trong lúc hai anh em tháo chạy, sau khi bom nổ.
Biện hộ anh là một dàn luật sư đông đảo - với quý bà Miriam Conrad, Judy Clarke, và quý ông David Bruck, William Fick.
Ngày mùng 8 tháng Tư 2015, tòa xét là anh phạm đủ 30 tội, và chỉ riêng tội sử dụng loại vũ khí có tầm sát hại nhiều người trong cùng một lúc (2 quả bom nồi) đã đủ khiến anh bị xử tử. Bồi thẩm đoàn cũng đồng ý là chỉ riêng 6 tội danh liên quan đến việc bị cáo Tsarnaev đặt quả bom nồi trên lề đường Boylston Street cũng đã quá đủ để biện minh cho bản án. Cả 4 luật sư bênh vực anh đều không phủ nhận được việc anh đặt bom giữa đám đông đứng dọc hai bên con đường Boylston Street.
Khuôn mặt lạnh lùng, bị can bình thản nghe tòa tuyên án tử hình anh; trong lúc phóng viên truyền thông, tìm hỏi cảm tưởng những nạn nhân bị thương vì quả bom nồi anh đặt gần mức đến của cuộc chạy Marathon.
Bà Karen Brassard, bị thương cả hai chân, phải xê dịch bằng nạng sau hai năm được bệnh viện chăm sóc, trả lời phóng viên, “Tôi không nói là tôi happy với bản án; không ai happy vì quyết định tử hình giết đi một mạng người, nhưng tôi thỏa mãn là bồi thẩm đoàn đã quyết định đúng.”
Bà Brassard nói thêm là bộ máy tư pháp cũng không vội vàng đem hành hình bị can, mà những hình thức chống án, phá án còn kéo dài thêm nhiều năm nữa. “Tuy nhiên cảm giác của tôi ngay lúc này là oan tình của tôi đã được giải quyết,” bà Brassard điềm đạm xác nhận. Bà dùng hai chữ “oan tình” để mô tả tình trạng vô tâm, vô tư của những người tham dự một sinh hoạt thể thao.
Bà sơ Helen Prejean, một lãnh tụ phong trào chống án tử hình trách bồi thẩm đoàn không cứu xét thái độ hối hận của bị can; bà tin là Tsarnaev thành thật hối tiếc việc anh đặt mìn giết ba người, và gây thương tích cho 264 người khác -những người hoàn toàn vô tội và vô can đối với cuộc chiến tranh Trung Đông -cuộc chiến anh trách người Mỹ đã tham dự và giết nhiều người Ả Rập.
Vài chục độc giả, khán giả truyền thông viết trên báo, nói trên đài nhiều quan điểm riêng tư của họ, nhưng không người nào sắt máu, đòi hỏi những biện pháp trừng trị nặng nề hơn.
Một nhân vật khác -bà chánh án Marianne Bowler- cũng là một giá trị tạo thành quyền lực mềm Hoa Kỳ. Được chỉ định vào vai trò vị thẩm phán đầu tiên đặc trách chủ tọa những phiên điều trần để truy tố can phạm Dzhokhar Tsarnaev, bà vào bệnh viện Beth Israel Deaconess Medical Center để gặp can phạm.
Việc đầu tiên bà Bowler làm, là đọc cho bị can nghe luật Miranda, đạo luật cho anh quyền không trả lời thẩm vấn và quyền bàn tính, hội ý với luật sư biện hộ anh.
Việc bà làm khiến Tsarnaev thôi, không cởi mở, khai báo với điều tra viên FBI nữa; bà tạo cơ hội phẫn nộ cho nhiều chính khách Cộng Hòa; dân biểu Pete King, nói với truyền thông, “Chưa bao giờ lại có chuyện một bà thẩm phán bảo bị can là anh ta không cần trả lời cuộc thẩm vấn của FBI.”
Một dân biểu Cộng Hòa khác, ông Mike Rogers, tuyên bố, “Bà Bowler làm đình trệ cuộc hỏi cung quan hệ của FBI.”
Vị dân biểu thứ ba, ông Mike McCaul -cũng vẫn Cộng Hòa- trả lời một cuộc phỏng vấn qua điện thoại, đã bảo thẳng người phóng viên, “Tôi hoàn toàn không đồng ý với việc làm của bà ta; bà gây trở ngại cho cuộc điều tra vô cùng quan trọng của FBI.”
Rất nhiều người khác chỉ trích việc bà chánh án Bowler bảo bị can là anh ta có quyền không trả lời nhân viên điều tra; mỗi lần bị chỉ trích, bà chỉ hòa nhã bảo người chỉ trích bà, “Bị can có quyền không trả lời, và đó là luật.” Bà bảo vệ Hoa Kỳ bằng quyền lực mềm, không chấp nhận quan điểm nhất thời "trả mọi giá để có tin tức".
Thái độ “không happy” của bà Brassard, không phá luật vì nhu cầu giai đoạn của bà Bowler, và không muốn phải giết kẻ giết người của sơ Prejean, tạo tin tưởng cho ông Anzor Tsarnaev -bố ruột của hai anh em Tsarnaev. Trả lời phóng viên đài ABC hỏi, “Ông có muốn nhắn nhủ gì Dzhokhar không?” Ông Anzor Tsarnaev đáp, “Bảo nó cứ khai toàn bộ sự thật với cảnh sát -khai toàn bộ, đừng giấu giếm gì cả. Just be honest.”
Bằng thái độ tin tưởng, ông Tsarnaev đề cao giá trị quyền lực mềm của Hoa Kỳ. Ông tin tưởng tính công bằng của pháp luật Mỹ, dù tòa án Mỹ xử tử con ông.
Không ai tìm được thái độ tin tưởng đó trong vụ xử tử ông tướng 4 sao Hyon Yong Chol, bộ trưởng Quốc Phòng Bắc Hàn. Hôm 14 tháng 5/2015, sở NIS (National Intelligence Service -sở Gián Điệp Nam Hàn) trình bày mật với Quốc Hội Nam Hàn là ông Hyon bị hành quyết bằng súng phòng không -chi tiết chết tan xác vì bị bắn bằng một viên đạn quá lớn, nghe ghê rợn, nhưng đần độn; đần độn vì còn có hai cách giết người tạo khiếp đảm hơn, nếu Kim Jong-un mưu tìm sự khiếp đảm của mọi người. Cách thứ nhất là đem nạn nhân ra treo cổ, như Saddam Hussein bị treo cổ; và cách thứ nhì là âm thầm thủ tiêu nạn nhân -chính sách của những chính phủ độc tài -cộng sản hay không cộng sản.
Tội chết của ông Hyon Yong Chol là tội ngủ gục trong một cuộc biểu diễn quân sự, với sự hiện diện của nhà lãnh tụ Kim Jong-un, người có khuôn mặt bụ bẫm, kháu khỉnh của một đứa bé.
Một trong những chính khách Nam Hàn -dân biểu Shin Kyoung-min, tham dự cuộc thuyết trình mật của NIS, tiết lộ cho phóng viên Reuters biết về cái chết của ông tướng đứng đầu hàng tướng lãnh Bắc Hàn. Dĩ nhiên bản tin về cái chết không toàn thây đó hơi khó tin, nhưng kiểm chứng tin này trong phần đất bí hiểm nhất thế giới lại là việc không làm được, nên hãng Reuters đành dè dặt loan tin, và thế giới cũng đành cứ dè dặt nửa tin, nửa ngờ.
Những chuyên viên quốc tế theo dõi biến chuyển chính trị đằng sau bức màn "cải Kim Chi" cho biết họ không nghe dư luận Bắc Hàn xôn xao về tin này, nhưng dư luận chỉ có thể xôn xao nếu quần chúng được thông tin, hoặc nếu cuộc thanh trừng những nhân vật cao cấp Bắc Hàn tiếp tục, với thêm nhiều nạn nhân mới.
Ông Hyon bị trói trong thế đứng, cách họng súng 100 feet; ông chết, vì ngoài tội bất kính với lãnh tụ -ngủ gục khi Kim Jong-un tham dự thao dượt, ông còn trả treo, cãi lệnh một đôi lần.
Một cái “thùng tư tưởng” khác -ông Andrei Nikolaevich Lankov, người Nga, giáo sư tại viện đại học Kookmin University, Hán Thành, nhận xét, “Lần này có thể tin tưởng NIS, vì họ chính thức và trực tiếp lên tiếng; thường khi họ chỉ phổ biến một bản tin.”
Mọi việc xảy ra sau bức màn “cải kim chi” đều dị biệt và duy nhất -ngay cả cái triều đại ba đời dòng họ nhà Kim, cha truyền con nối ngồi vững trên ngai vàng lãnh tụ trong suốt 67 năm của lịch sử Bắc Hàn, cũng không phải là việc có thể xảy ra tại bất cứ quốc gia nào khác, kể cả các quốc gia cộng sản.
Kim Jong Un háo sát hơn bố, và hơn cả ông nội; hai năm trước Jong-un giết ông Jang Song Thaek; ông này là chồng bà Kim Kyong-hui, người con gái duy nhất của Kim Nhật Thành, em ruột của Kim Jong-il, và là cô ruột của Kim Jong-un.
Jang Song Thaek bị giết hôm 12 tháng Chạp 2013, giữa lúc ông đang nắm nhiều chức vụ quan trọng nhất trong chính phủ Bắc Hàn.
Nhân vật thứ ba vừa lãnh án tử hình là nguyên tổng thống Ai Cập Mohamed Morsi; ông lãnh án bị giết chung với 105 công dân Ai Cập đã tham dự vào cuộc cách mạng 25 tháng Giêng năm 2011 lật đổ chế độ không bao giờ mãn nhiệm của tổng thống Hosni Mubarak.
Dĩ nhiên bản án hôm thứ Bảy 16 tháng 5/2015 của tòa Cairo không tạo cho Ai Cập tí quyền lực mềm nào cả; chỉ riêng việc tổng thống Morsi ra tòa, bị nhốt trong một cái lồng sắt cũng đủ tạo phản cảm cho cả thế giới.
Nhận định về quyền lực mềm qua ba bản án tử hình này, người ngoại cuộc có thể nói là họ có thiện cảm, tín nhiệm bộ máy tư pháp của Hoa Kỳ, và bất mãn với quyền sinh sát của hai nhà độc tài Kim Jong Un và Abdel Fattah el-Sisi.
Hai câu hỏi đáng được nêu lên là câu, "ngoài Hoa Kỳ, còn quốc gia nào có quyền lực mềm nữa?" và câu, “Tại Việt Nam có ai còn nói câu just be honest như bố tử tội Dzhokhar Tsarnaev nữa không?”
Quyền lực mềm tạo ra trạng thái "khẩu phục tâm phục" cho người khác; việc thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng đem cô con gái cưng Nguyễn Thanh Phượng gả cho Mỹ chứng minh trạng thái ông ta bị quyền lực mềm chinh phục.
NGUYỄN ĐẠT THỊNH