VỀ ĐÂU MÁI TÓC NGƯỜI THƯƠNG
‘’Hồn lỡ sa vào đôi mắt em’’

Tóm lược: Câu ‘’Hồn lỡ sa vào đôi mắt em’’ trong bản nhạc Về Đâu Mái Tóc Người Thương là một trong những câu ca hay nhất, phản ảnh nền văn hóa nhân bản của miền Nam Việt Nam trước năm 1975 vì ý tưởng sâu sắc và cách dùng chữ tinh tế. Lối diễn tả tha thiết chân thành này có được là vì sức sáng tạo trong nền văn hóa miền Nam trước năm 1975 được nuôi dưỡng và phát huy trong xã hội tự do của miền Nam dưới chính thể Việt Nam Cộng Hòa. Câu này thực ra chỉ là một trong hàng ngàn hàng vạn câu nhạc hay, đầy ý nghĩa, trong những bản nhạc tại miền Nam trước năm 1975 mà người cộng sản cho là ủy mị, yếu đuối, và ru ngủ. Tuy nhiên, sự sống lại và thịnh hành hiện nay của âm nhạc miền Nam trước năm 1975 cho thấy sức mạnh bền bỉ của tình người qua những câu ca tha thiết chân thành và cách dùng tiếng Việt sâu sắc nhẹ nhàng.


Đa số người Việt ưa chuộng âm nhạc đều biết ‘’Hồn lỡ sa vào đôi mắt em’’ là câu đầu của bản nhạc Về đâu mái tóc người thương do Nhạc Sĩ Hoài Linh viết vào năm 1964. Theo tôi nghĩ, bản nhạc Về đâu mái tóc người thương là một trong những bài nhạc tình hay nhất trong giòng nhạc miền Nam trong giai đoạn 1954-1975. Chắc chắn sẽ có nhiều người không đồng ý; nhưng mỗi người thưởng thức thi ca và văn chương khác nhau, và sự đánh giá thi ca và văn chương rất chủ quan. Do đó, tôi không muốn tranh cãi về sự đánh giá đó. Trong bài này, tôi chỉ muốn trình bày lý do tại sao tôi cho rằng câu ‘’Hồn lỡ sa vào đôi mắt em’’ là một trong những câu tiếng Việt hay nhất trong thi ca Việt Nam và chuyện đó có được là nhờ xã hội tự do của miền Nam trước năm 1975. Tôi sẽ không thảo luận về khía cách âm nhạc mà sẽ chỉ chú trọng vào tính chất văn chương của câu ‘’Hồn lỡ sa vào đôi mắt em.’’
Âm nhạc miền Nam trước năm 1975 là cả một kho tàng quý báu của văn hóa miền Nam, đại diện một nền văn hóa nhân bản, đầy tình cảm con người, của cả dân tộc Việt Nam. Tôi chọn câu ‘’Hồn lỡ sa vào đôi mắt em’’ trong bài này là một thí dụ để chứng minh nền văn hóa miền Nam trước năm 1975 là một nền văn hóa dồi dào, đẹp đẽ, đạo đức, phù hợp với bản chất dân tộc Việt. Ngoài ra, tôi cũng muốn chứng minh tiếng Việt là một tiếng phong phú, nhẹ nhàng, súc tích, và có sức diễn tả tình cảm mãnh liệt.
Tôi đã viết một chút về chính tả và ngữ pháp tiếng Việt (Cao-Đắc 2014, 451-487). Ngoài sự trình bày ý kiến về chính tả (thí dụ như diễn hành/ “diễu hành”, dòng/ “giòng”, sử dụng/ “xử dụng”, phản ảnh/ “phản ánh”) và từ ngữ Hán Việt, tôi có bày tỏ nỗi lo âu là liệu người Việt, nhất là giới trẻ hiện nay, dưới sự tràn ngập của những từ ngữ kỳ lạ, đặc biệt Hán Việt, đang được dùng rộng rãi tại Việt Nam, còn nhớ, hoặc biết cách diễn tả ý tưởng với từ ngữ đơn sơ nhưng có tác dụng mãnh liệt. Bài này cho một thí dụ về cách dùng chữ tuyệt diệu trong tiếng Việt qua lời một câu trong một bài hát của nền âm nhạc miền Nam trước năm 1975.
Trước hết hãy phân tách ý nghĩa của câu ‘’Hồn lỡ sa vào đôi mắt em’’ trong nội dung bài nhạc Về đâu mái tóc người thương. Nguyên văn lời bản nhạc như sau:
Hồn lỡ sa vào đôi mắt em
Chiều nao xõa tóc ngồi bên rèm
Thầm ước nhưng nào đâu dám nói
Khép tâm tư lại thôi
Đường hoa vẫn chưa mở lối

Đời lắm phong trần tay trắng tay
Trời đông ngại gió lùa vai gầy
Lầu kín trăng về không lối chiếu
Gác cao ngăn niềm yêu
Thì thôi mơ ước chi nhiều

Bên nhau sao tình xa vạn lý cách biệt mấy sơn khê
Ngày đi mắt em xanh biển sâu, mắt tôi rưng rưng sầu
Lặng nghe tiếng pháo tiễn ai qua cầu

Đường phố muôn màu sao thiếu em
Về đâu làn tóc xõa bên rèm
Lầu vắng không người song khép kín
Nhớ em tôi gọi tên, chỉ nghe lá rơi bên thềm
Bài hát là lời tâm sự của một chàng trai về mối tình của anh. Đó là chuyện tình giữa một chàng trai nghèo (Đời lắm phong trần tay trắng tay) và một cô gái kín cổng cao tường (Lầu kín, Gác cao). Mối tình đó là mối tình câm một chiều, nghĩa là chàng trai chỉ yêu thầm trộm nhớ cô gái (Thầm ước nhưng nào đâu dám nói), và chưa bao giờ tỏ tình với nàng mà chỉ biết nhìn nàng xõa tóc bên màn cửa (Chiều nao xõa tóc ngồi bên rèm) trên gác cao (Gác cao ngăn niềm yêu). Sau đó nàng lên xe hoa về nhà chồng (Lặng nghe tiếng pháo tiễn ai qua cầu), và chàng trai chỉ còn biết khóc (mắt tôi rưng rưng sầu) và nhớ nàng (Nhớ em tôi gọi tên) qua mái tóc xõa bên rèm cửa sổ (Về đâu làn tóc xõa bên rèm).
Câu chuyện chỉ có vậy thôi, khó mà được gọi là chuyện tình éo le phức tạp. Nhiều người còn gọi bài nhạc là nhạc sến. Nhưng bài hát này, như rất nhiều bài hát miền Nam trong 1954-1975 khác, rất được ưa thích không những vì lời nhạc tuyệt diệu, mà còn âm thanh trầm bổng, giai điệu du dương, nhất là khi được phụ họa với tiếng đàn bầu não nuột, tiếng đàn tranh rả rích, hoặc giọng hát truyền cảm của người ca sĩ được yêu thích nào đó.
Trước khi đi sâu vào vấn đề, ta cũng nên biết chút đỉnh về tác giả bài hát, Nhạc Sĩ Hoài Linh. Nhạc Sĩ Hoài Linh (đừng lẫn lộn với nghệ sĩ Hoài Linh thường đóng vai hài trong các vở kịch) tên thật là Lê Văn Linh, sinh năm 1925 tại miền Bắc Việt Nam và mất năm 1995 tại Sài Gòn. Không rõ ông vào Nam năm nào, nhưng ông từng phục vụ dưới chính thể Việt Nam Cộng Hỏa trong đoàn văn nghệ Vì Dân (thuộc Nha Cảnh Sát Quốc Gia) với cấp bậc Trung Úy (Wikipedia 2014). Ngoài bài Về Đâu Mái Tóc Người Thương, ông là tác giả của nhiều bài hát nổi tiếng như Sầu Tím Thiệp Hồng, Căn Nhà Màu Tím, Hai Đứa Giận Nhau, Nhịp Cầu Tri Âm, Lá Thư Trần Thế…Ông có tài đặt lời ca rất hay, văn hoa, có vần có điệu. Theo Wikipedia (2014), ‘’mỗi lần soạn nhạc, ông viết ra giấy cả một lô danh từ hay tính từ cùng vần với câu trên để ông để lựa chọn. Hoài Linh thích sử dụng từ Hán Việt.’’ Ông viết lời nhạc hay đến độ ‘’nhiều nhạc sĩ đã nhờ ông viết lời nhạc của mình như Minh Kỳ, Tuấn Khanh, Tấn An, Song Ngọc, Mạnh Phát, Văn Phụng, Nguyễn Hiền…’’ (Wikipedia 2014).
Hoài Linh không phải là nhạc sĩ được ưa chuộng nhất trong giòng nhạc vàng. Thực ra, ông không nổi tiếng hơn những nhạc sĩ khác như Phạm Duy, Trúc Phương, Trịnh Công Sơn, Trần Thiện Thanh, Y Vân, Hoàng Thi Thơ. Nhiều người còn không biết ông là ai. Ngay cả nghệ sĩ hài Hoài Linh cũng không biết là anh lấy tên của ông. Chỉ sau này có người nói, anh mới tìm tòi và biết đến ông. Nhưng câu ‘’Hồn lỡ sa vào đôi mắt em’’ là một trong những câu hát hay nhất diễn tả tình cảm nhẹ nhàng và sâu sắc bằng từ ngữ đơn sơ trong sáng.
Ý nghĩa và cách dùng chữ trong câu ‘’Hồn lỡ sa vào đôi mắt em’’
Câu ‘’Hồn lỡ sa vào đôi mắt em’’ có ý nghĩa trực tiếp là hồn của chàng trai rơi vào đôi mắt cô gái. Sau đây, tôi sẽ phân tách ý nghĩa của câu và cách dùng chữ trong câu này.
Khi nói đến ‘’đôi mắt’’ và ‘’hồn,’’ ai cũng sẽ liên tưởng đến câu ngạn ngữ Anh ‘’Con mắt là cửa sổ linh hồn.’’ Nguồn gốc của câu này được cho là đến từ Kinh Thánh, Matthew 6:22-23. Ngoài ra, người Pháp nói, ‘’Les yeux sont le miroir de l’âme’’ (The eyes are the mirror of the soul – Đôi mắt là gương của linh hồn). Dù là cửa sổ hay gương, cả hai đều có cùng nghĩa là con mắt phản ảnh cái sâu xa bên trong của một người.
Đôi mắt của người con gái trong bài hát, do đó, phản ảnh tâm hồn cô ấy. Vậy thì tại sao Hoài Linh lại viết hồn của anh ta rơi vào đôi mắt cô ? Hoài Linh có nghĩ đến cái ví von con mắt là cửa sổ linh hồn khi ông viết câu đó không ? Theo tôi nghĩ, câu trả lời là không. Cái diễn tả đơn giản và chính xác nhất là đôi mắt của cô gái quá đẹp nên đã hớp hồn chàng trai. Người Việt dùng chữ ‘’hớp hồn’’ để diễn tả sự mê mẩn, ngẩn ngơ đến độ như người không còn hồn vía. Cái mê mẩn, ngẩn ngơ đó thường do bởi một sắc đẹp quyến rũ, một hình ảnh thôi miên, hoặc một giọng nói thu hút. Một trong những nét đẹp quyến rũ của người con gái là đôi mắt. Đôi mắt của thiếu nữ đã là đề tài của biết bao nhiêu bài thơ và lời nhạc (Xem, thí dụ như, Vương 2003). Do đó chuyện chàng trai bị mê hoặc bởi đôi mắt cô gái không lấy gì là lạ. Nhưng cách Hoài Linh diễn tả nỗi mê mẩn đôi mắt đó thật là tuyệt vời, như sẽ được trình bày sau đây.
Trong cả bài, Hoài Linh chỉ nhắc đến hai khía cạnh về nhan sắc của nàng: Đôi mắt và mái tóc. Với câu mở đầu, Hoài Linh cho thấy chính đôi mắt cô gái đã khiến chàng trai mê mệt. Sau này, khi cô ta đi lấy chồng, cũng chính đôi mắt cô đã khiến chàng đau khổ vì ‘’mắt em xanh biển sâu’’ nói lên nỗi hạnh phúc, mơ mộng, trong khi mắt chàng ‘’rưng rưng sầu.’’
Một câu hỏi là chàng trai mê cô ta vì đôi mắt hay vì mái tóc ? Nếu dựa vào nhan đề của bản nhạc (Về đâu mái tóc người thương), có người sẽ nghĩ rằng chàng si mê mái tóc của cô hơn. Tuy nhiên, tôi nghĩ chàng si mê đôi mắt cô ta hơn. Câu đầu đã khẳng định chuyện đó một cách rõ ràng. Lý do Hoài Linh dùng ‘’mái tóc’’ trong nhan đề không phải là hàm ý rằng chàng yêu mái tóc cô hơn đôi mắt cô, mà vì mái tóc là hình ảnh chàng ghi nhận được nhiều nhất qua những lần nhìn nàng xõa tóc bên song cửa sổ trên gác cao. Cái hình ảnh đó trở nên quen thuộc với chàng khiến chàng ngẩn ngơ khi không còn thấy nàng xõa tóc bên song cửa sổ nữa vì song cửa sổ đã bị khép kín, và tự hỏi làn tóc xõa bên rèm đó nay đi về đâu. Chính cái nhớ nhung mái tóc diễn tả tâm trạng của chàng và đó là lý do Hoài Linh dùng mái tóc trong nhan đề của bản nhạc. Chàng trai yêu đôi mắt cô gái qua câu mở đầu rất mạnh mẽ và sâu sắc, nhưng lại nhớ mái tóc của cô khi cô gái đi lấy chồng. Trong tình yêu, cái bạn yêu không nhất thiết là cái bạn nhớ. Hoài Linh hiểu rõ chuyện đó hơn ai hết thẩy.
Quan trọng hơn, Hoài Linh diễn tả mối tình chàng trai qua đôi mắt cô gái một cách tinh tế và sâu sắc, bằng cách dùng thể chủ động và tác nhân chủ động là hồn chàng trai (thay vì đôi mắt cô gái): Hồn chàng trai sa vào mắt cô gái. Dùng thể chủ động (active voice) thay vì thụ động (passive voice) và dùng tác động hậu quả sa vào cho thấy chính chàng trai là người chịu trách nhiệm cho chuyện bị hớp hồn.
Có hai cách để diễn tả việc đôi mắt cô gái hớp hồn chàng trai:
(1) Đôi mắt nàng thu hút hồn chàng trai.
(2) Hồn chàng trai rơi vào đôi mắt nàng.
Có hai tác động: Tác động nguyên nhân là tác động tạo ra một phản ứng từ đối tượng và tác động hậu quả là tác động do bởi phản ứng với tác động nguyên nhân. Thu hút là tác động nguyên nhân tạo ra hậu quả là phản ứng rơi vào. Câu (1) dùng tác động nguyên nhân và tác nhân là đôi mắt cô gái. Câu (2) dùng tác động hậu quả và tác nhân là hồn chàng trai.
Tuy hai câu (1) và (2) diễn tả cùng một cảnh tượng, cách dùng thể và dùng chữ của mỗi câu có ý tưởng và hàm ý khác nhau. Câu (1) hàm ý đổ lỗi cho đôi mắt của cô gái. Câu (2) hàm ý chàng trai là người chịu trách nhiệm cho việc si mê nàng. Bằng cách dùng thể chủ động và tác nhân chủ động là hồn chàng trai với tác động hậu quả diễn tả qua câu (2), Hoài Linh diễn tả cái tình cảm ‘’anh hùng’’ và cao thượng trong tình yêu một cách tế nhị và sâu sắc tuyệt vời. Chàng trai không trách đôi mắt cô gái quá đẹp đã hớp hồn anh, mà anh tự nhận là chính hồn anh đã rơi vào đôi mắt cô gái. Cái tinh tế đó là bản chất của người Việt. Người Việt, khi diễn tả một hành động về một đối tượng đáng kính đáng yêu, không bao giờ nói hay viết một cách thẳng thắn vì không muốn xúc phạm đến đối tượng đáng kính đáng yêu đó.
Nếu cái tính chất cao thượng và sâu sắc của hồn chàng trai rơi vào đôi mắt cô gái được diễn tả một cách tinh tế như trên, cách dùng từ ngữ của Hoài Linh còn cho thấy ông lột trần được sức diễn tả kỳ diệu của tiếng Việt.
Từ lỡ trong câu ‘’Hồn lỡ sa vào đôi mắt em’’ được dùng một cách tuyệt diệu. Hoài Linh đã biến một từ rất là đơn giản thành một từ có sức diễn tả thâm thúy và tinh vi. Trong câu này, lỡ là trạng từ, hàm ý một hành động đáng tiếc, thiếu cẩn thận. Thí dụ, ‘’Tôi lỡ làm đổ ly nước,’’ ‘’Cô ta lỡ mua cái áo đắt tiền đó.’’ Đi với sa vào, lỡ hàm ý chuyện hồn chàng trai rơi vào đôi mắt cô gái là chuyện đáng tiếc, không nên làm (nhưng đã làm rồi). Tại sao đó là chuyện đáng tiếc ? Chàng trai biết là mình không nên yêu nàng vì đó là một mối tình vô vọng khi anh nghèo khó, tay trắng tay, trong khi nàng là con gái nhà giàu, kín cổng cao tường. Anh biết là anh không nên ‘’mơ ước chi nhiều’’ nhưng anh không thể kềm được, vì anh đã lỡ yêu nàng rồi. Anh tự trách mình. Bằng cách dùng từ lỡ, Hoài Linh thể hiện hai ý tưởng. Thứ nhất, chuyện hồn anh sa vào đôi mắt nàng là chuyện không toan tính hoăc chuyện không nên làm. Thứ nhì, chàng trai nhận trách nhiệm trong lỗi lầm đó, và tự trách mình.
Về hình thức, Hoài Linh thể hiện cách dùng tiếng Việt một cách tuyệt vời. Từ lỡ hàm ý một ý thức về một hành động. Dùng với hồn, lỡ nhân cách hóa cái linh hồn, và cho linh hồn là một thực thể có ý thức. Thay vì viết ‘’Tôi lỡ để hồn tôi sa vào đôi mắt em,’’ ông viết ‘’Hồn tôi lỡ sa vào đôi mắt em’’ như thể hồn là một thực thể có ý thức, hoặc hồn có một trí tuệ có khả năng điều khiển hành động. Ngoài ra, từ lỡ mang ý nghĩa nhẹ nhàng và dè dặt. Một từ tương tự là trót, cũng có nghĩa là làm một chuyện sai lầm. Trót và lỡ đều là vần trắc, do đó cả hai đều có thể có cùng vần điệu cho bài hát; nhưng trót có ý nặng hơn và hàm ý sự sai lầm đó là dại dột (trót dại), điên rồ, hoặc vô đạo đức (tay trót nhúng chàm). Chàng trai không nghĩ là chuyện hồn anh sa vào mắt cô gái là chuyện dại dột hoặc điên rồ, mà chỉ là chuyện lẽ ra không nên làm thì tốt hơn.
Nếu Hoài Linh dùng từ lỡ một cách tuyệt diệu, ông còn dùng từ sa vào như là một đũa thần linh hoạt đem đến mầu sắc rực rỡ cho toàn câu.
Cũng như lỡ, sa vào rất là đơn giản. Không cầu kỳ, không trau chuốt, và rất là Việt Nam. Một cách đơn giản, sa vào có nghĩa là rơi vào; nhưng sa có một ý nghĩa sâu sắc hơn rơi. Sa có hàm ý tiêu cực, không tốt, tai họa, không may hoặc may mắn một cách không chân chính, không ngờ, có thể do bởi một cái bẫy, một cám dỗ, một sự bất cẩn, hoặc một tai ương nào đó. Có nhiều thành ngữ dùng sa với ý nghĩa tiêu cực như chuột sa chĩnh gạo, bút sa gà chết, chim sa cá lặn, gió táp mưa sa, sa cơ lỡ vận. Sa vào còn ngụ ý vướng víu, không thoát ra được như con ruồi sa vào vũng mật ngọt. Động tác sa còn tạo ra hình ảnh rơi thẳng, nhanh, và không có gì cản trở được (chim sa cá lặn), hoặc với một cường độ mãnh liệt (gió táp mưa sa).
Trong câu ‘’Hồn lỡ sa vào đôi mắt em,’’ sa vào vẽ ra một hình ảnh sống động của hồn chàng trai rơi vào đôi mắt cô gái đột ngột một cách không cưỡng lại được, và hồn anh ta giẫy giụa trong vũng lầy níu kéo của đôi mắt cô gái. Một khía cạnh quan trọng của sa vào trong nội dung câu này là sa vào, khác với lỡ, không có hàm ý tự trách mình. Ngược lại, sa vào hàm ý đổ lỗi cho cái cạm bẫy của đôi mắt cô gái. Đôi mắt đẹp của cô gái như bãi mật ngọt, lưới nhện giăng là bẫy để hớp hồn chàng trai. Sự đổ lỗi rất là tế nhị và sâu sắc, như một lời trách móc nhẹ nhàng: ‘’Tại em đẹp quá nên tôi mới yêu em.’’
Hai từ lỡ và sa được đặt sát bên cạnh nhau. Cả hai có ý nghĩa tương tự (hành động sai lầm) nhưng một thì tự trách mình và một thì trách đối tượng. Ý nghĩa trách móc rất là tinh tế nhẹ nhàng và có tác dụng đối nghịch nhau, như thể bào chữa cho nhau; nghĩa là tuy mỗi người chịu trách nhiệm trong chuyện này nhưng khi xem xét toàn bộ, cả hai đều không có lỗi gì cả. So sánh câu đó với câu ‘’Hồn đã rơi vào đôi mắt em,’’ ta thấy ngay sức mạnh của hai từ lỡ và sa vào như thế nào.
Toàn bộ câu ‘’Hồn lỡ sa vào đôi mắt em’’ gói ghém những ý nghĩa tinh tế, sâu sắc, đầy tình cảm, và nhẹ nhàng. Đọc lên câu đó, ai cũng có thể hiểu được tâm trạng và tình cảm của chàng trai dành cho cô gái. Tình yêu của chàng không nồng nàn, vũ bão, cuồng nhiệt, vị kỷ, mà thanh khiết, cao thượng, lãng mạn, nhẹ nhàng, và dè dặt.
Đọc tới đây, chắc nhiều độc giả cho rằng tôi phân tách câu ‘’Hồn lỡ sa vào đôi mắt em’’ quá đáng, và Hoài Linh chắc là không suy nghĩ kỹ lưỡng như vậy đâu. Đúng, tôi đồng ý. Tôi không tin là Hoài Linh phải suy nghĩ hàng giờ hoặc hàng ngày khi viết câu ‘’Hồn lỡ sa vào đôi mắt em.’’ Thực ra, vì câu đó quá hay, tôi tin rằng Hoài Linh nghĩ ra câu đó trong chớp nhoáng, có thể khi ông đang gẩy đàn tìm lời. Những gì tự phát, không chuẩn bị, không cân nhắc kỹ lưỡng, thường là những gì trung thực, phản ảnh tâm trạng và nỗi lòng người viết. Và những gì trung thực, phản ảnh tâm trạng con người là những gì hay nhất.