Những nhận địnhChiến tranh Việt Nam đã chấm dứt 44 năm rồi mà tài liệu viết về chiến tranh nầy vẫn còn phong phú. Không kể các tài liệu còn nằm im trong các kho lưu trữ chưa được khai thác, chỉ kể đến tài liệu các thể loại đang lưu hành trong các thư viện, con số thật khổng lồ.
Tham khảo thư mục World Cat (World Catalog) vào ngày 20/04/2019, với cụm từ Vietnam War 1961-1975, độc giả có thể tìm thấy 61 855 tiêu đề (headings) về tựa (titre) hay chủ đề (sujet). Nếu phân biệt theo ngôn ngữ, trong số những tiêu đề trên có 48 920 tiếng Anh, 4 362 tiếng Việt, 903 tiếng Pháp và 7 670 các ngôn ngữ khác. Nếu tính theo thể loại (format) có 31 744 dưới hình thức sách in, 8 000 sách điện tử, 3 045 luận án đại học, 5 840 video phim ảnh, và 13 226 các thể loại khác (bài báo, hồ sơ, âm nhạc…). Nếu tìm với cụm từ Vietnam history, độc giả sẽ tìm thấy 113 190 tiêu đề, dĩ nhiên trong đó có đề cập đến chiến tranh Việt Nam. Phải hiểu là với gần 200 000 tiêu đề như trên, khối tài liệu liên quan đến chiến tranh Việt Nam đang lưu hành trong hàng trăm thư viện lớn trên thế giới phải có đến vài triệu ấn bản.
Chiến tranh VN được xem như cuộc chiến tranh tàn khốc nhất trong thế kỷ 20 kể về thời gian, mức độ thiệt hại tài sản và nhân mạng. Chỉ riêng nước Mỹ, chi phí chiến tranh đã 150 tỉ Mỹ kim (thời giá hôm nay gần 1000 tỉ, không kể các thiệt hại xã hội, trợ cấp cựu quân nhân, phế nhân… lên đến 3 000 tỉ), 12 tướng, 238 đại tá và 58 000 quân nhân tử trận, 300 000 bị thương. Về phía Việt Nam Cộng Hòa (VNCH), có 7 tướng và 12 đại tá tử trận, số thiệt hại nhân mạng và tài sản cả hai phía thật to tát.
Sở dĩ chúng tôi đề cập đến khối lượng tài liệu và mức độ tác hại của chiến tranh VN như trên, chúng tôi muốn nói đến nhiều thông tin chính yếu của cuộc chiến, mặc dù đã lần lượt được giải mật, nhưng thực sự không giải tỏa hết được những tranh luận, bất đồng, nhất là về những lý do thất trận của miền Nam.
Về phía Mỹ, 5 năm sau cuộc chiến, Tổng Thống Nixon đã giải thích về sự thất trận của Mỹ trong hồi ký của ông tựa là The Real War như sau: “Có thêm vũ khí nguyên tử trong kho cũng không cứu được VN. Có thêm quân đội tinh nhuệ cũng không cứu được VN. Việt Nam thất trận không phải vì thiếu sức mạnh mà vì thiếu khả năng sử dụng sức mạnh. Sự chia rẽ trong niềm tin của dân chúng đã đưa đến sự suy yếu và sụp đổ quyền lực quốc gia. Cuối cùng, những tác động tiêu cực của vụ Watergate đã khiến Quốc Hội hạn chế quyền điều khiển chiến tranh của Hành Pháp .(sđd, tr.123). Rõ ràng là Nixon phủi tay, đổ lỗi cho người dân và Quốc hội.
Henry Kissinger cũng cùng luận điệu với Nixon đổ lỗi cho Watergate và Quốc Hội nhưng thực sự, từ 1967, ngay khi là cố vấn cho Johnson, ông đã có chủ trương và hành động để Mỹ rút quân đơn phương ra khỏi Việt Nam. Hiệp định Paris là kế hoạch tinh vi của Kissinger để thực hiện của cuộc rút quân đơn phương nầy với “một khoảng thời gian coi được” (a decent interval) nghĩa là làm sao cho cuộc sụp đổ miền Nam với cuộc rút quân của Mỹ có một thời gian để Mỹ khỏi bị chỉ trích là bỏ chạy, bỏ rơi đồng minh của mình. Trong ý đồ ấy, Kissinger đổ lỗi cuộc thất trận miền Nam là vì ý chí chiến đấu của miền Nam yếu kém: “… những cố gắng từ bên ngoài cũng chỉ là bổ túc chớ không thể tạo ra được những cố gắng và ý chí chiến đấu cho người trong nước” (Guenter Lewy. America in Vietnam, p. 441).
Chính vì quan niệm vừa gian dối, vừa cao ngạo nầy, Kissinger đã không giấu diếm sự khinh rẻ và thù ghét chế độ VNCH. “Sao chúng nó không chết hết cho rồi. Điều tồi tệ nhất có thể xảy ra nếu cứ để cho chúng sống dai dẳng hoài” là câu nói ác độc biểu tõ cái tâm địa gian ác của Kissinger (Ron Nessen. It Sure Looks Different From the Inside, p.98). Ngoài ra, Kissinger cũng không tiếc lời nhục mạ TT Thiệu và người Việt Nam trong quyển hồi ký của ông (The Whitehouse Years): Ông Thiệu chẳng bao giờ thảo luận bằng quan điểm mà theo cung cách của người Việt Nam: gián tiếp, quanh co cốt làm cho người đối thoại mệt nhừ hơn là đi thẳng vào vấn đề, phương pháp mà người Việt đã dùng qua bao thế kỷ để đánh bại đối phương trong những chiến thắng của họ; Người Việt, cả Nam lẫn Bắc đều không xem sự tin tưởng, tình bạn lá quý trọng, họ đã chống đỡ được ngoại bang qua bao thế kỷ không phải là nhờ niềm tin mà là do sử dụng mưu chước (p. 1368)
Về phía VNCH, lúc 19g30 ngày 21 tháng tư, TT Thiệu nói chuyện với quốc dân qua đài truyền hình trước khi từ chức, ông kết tội người Mỹ đã phản bội VN, ông gằn mạnh từng tiếng và lập lại: “các ông bỏ mặc cho binh sĩ chúng tôi dưới cơn mưa pháo của Cộng Sản, đó là hành động vô nhân đạo của một đồng minh vô nhân đạo…”. Sau nầy, trong bộ phim của Michael McClear: Vietnam, the Ten Thousand Day War, tập 12, ông lập lại lời kết tội ấy: “Lẽ ra là nên để cho chính người Mỹ nói lên điều nầy. Tôi nghe nói có nhiều nhân vật quan trọng có trách nhiệm đối với vấn đề Việt Nam đã thú nhận rằng họ đã bỏ chúng tôi”.
Về phía Cộng Sản Bắc Việt, Tổng Bí Thư Lê Duẩn đã trơ tráo tuyên bố: Ta đánh Mỹ là đánh cho Liên Sô, đánh cho Trung Quốc, cho các nước xã hội chủ nghĩa và cả cho nhân loại, đánh cho cả bọn xét lại đang đâm vào lưng ta. Với mục tiêu tối hậu nầy, Cộng Sản Bắc Việt đã dốc toàn lực miền Bắc để xâm lăng miền Nam, tuyến đầu của chủ thuyết Domino mà Tổng Thống Eisenhower đã đem áp dụng ở VN từ 1954 để ngăn chặn làn sóng đỏ tràn xuống vùng Đông Nam Á. Để làm vừa lòng đàn anh Cộng Sản, Bắc Việt đã say máu gây ra cuộc chiến tranh Nam-Bắc, đem sinh mạng và tài sản của người dân phục vụ cho chủ nghĩa cộng sản. Phải chờ đến 20 năm sau, nhân ngày kỷ niệm 20 năm chiến thắng (03/04/1995), Hà Nội mới chính thức công bố thống kê thiệt hại quân nhân miền Bắc và quân Giải phóng Miền Nam: chết 1.1 triệu người, bị thương 600 000 người. Thống kê trên còn nói rõ là số người chết không phải chỉ tử trận trên chiến trường mà còn do các lý do khác như đuối sức, bịnh tật, bị thương không được săn sóc và đường mòn Hồ Chí Minh là mồ chôn tập thể cán binh miền Bắc xâm nhập vào Nam. Chính phủ Cộng Sản cũng xác nhận là cứ 2 người khởi hành từ miền Bắc thì chỉ có 1 người vào đến miền Nam và có 300 000 người chết chưa tìm được hài cốt.
Riêng về miền Nam, cứ 1 người lính Mỹ tử trận thì có 40 người Việt gồm thường dân và quân nhân chết.
Bài viết sau đây trình bày những sự kiên mấu chốt liên quan đến các nhận định kể trên, tuy là không đầy, nhưng đủ để hiểu được những nguyên nhân chính yếu khiến Miền Nam bại trận một cách tức tưởi.
Lyndon Johnson: vừa đánh vừa đàmNgày 8-3-1965, Tổng Thống Johnson quyết định gởi Thủy Quân Lục Chiến đổ bộ vào Đà Nẵng, mở đầu cuộc tham chiến trực tiếp của quân đội Mỹ trên chiến trường Việt Nam. Nhưng chỉ một tháng sau (7 tháng 4), tại đại học John Hopkins (Baltimore), Johnson lại tuyên bố sẵn sàng điều đình vô điều kiện với Bắc Việt một giải pháp hòa bình theo đó Hoa Kỳ sẽ viện trợ 1 tỉ mỹ kim để phát triển vùng Đông Nam Á trong đó có Bắc Việt. Trong khi chánh phủ Sài Gòn ngạc nhiên và ái ngại thì Thủ tướng Phạm Văn Đồng đưa ra 4 điều kiện tiên quyết: Hoa Kỳ rút khỏi miền Nam, hai miền không được liên kết quân sự với một nước khác, nội bộ miền Nam được giải quyết với Mặt Trận Giải Phóng Miền Nam, và tổ chức thống nhất 2 miền không có sự can thiệp nước ngoài.
Mặc dù Johnson cho là Bắc Việt ngoan cố, nhưng trong 3 năm 1965-67, Johnson vãn tiếp tục nhờ nhiều nước trung gian (Anh, Ấn độ, Canada, Liên Hiêp Quốc, Vatican, nhiều nước Đông Nam Á) đề nghị hòa đàm với Bắc Việt. Theo tài liệu của Bộ Quốc Phòng Hoa kỳ, có ít nhất 26 đề nghị. Vẫn không nản lòng, ngày 8 tháng 2, 1967, Johnson lại viết thư thẳng cho Hồ Chí Minh và 1 tuần lễ sau (15/02) Hồ Chí Minh trả lời “…nếu chính phủ Mỹ muốn có những cuộc hội đàm nầy, trước hết, chánh phủ ấy phải ngưng vô điều kiện các vụ oanh tạc và mọi hành động gây chiến khác chống VNDCCH…” (Tâm tư TT Thiệu tr.276)
Rõ ràng là Johnson muốn dùng lực lượng quân sự, vừa đánh vừa đàm, nhưng vô hiệu với Bắc Việt. Sau nầy, TT Thiệu đã nói với Nguyễn Tiến Hưng ở Luân Đôn: chính sách của Mỹ tại VN nay thế nầy, mai thế khác, không phải chỉ chỉ có Tổng Thống Nixon mới bỏ chạy mà cả Tổng Thống Johnson cũng đã muốn tháo lui ngay từ 1965-1966…đem quân vào để rút quân đi. (Tâm tư TTThiệu, tr. 273, 280).
Ngoài yếu tố bất cập, chính sách chiến tranh của Mỹ tại VN còn có nhiều nghịch lý thất lợi cho VN, góp phần lớn cho chuyện 30 tháng Tư.
- Đổ quân Mỹ ồ ạt vào VN làm gia tăng xáo trộn xã hội, kinh tế VN
- Quân Mỹ chỉ quen với chiến tranh quy ước, không quen với chiến tranh du kích, khiến thiệt hại nhiều nhân mạng, gia tăng phong trào phản chiến tại Mỹ và trên thế giới về cuộc chiến tranh xâm lăng của Mỹ, điều mà cộng sản và phản chiến hô hào trên các diễn đàn tuyên truyền.
- Mỹ huấn luyện và Mỹ hóa quân đội VN, nhưng lại chậm trễ việc trang bị vũ khí cho VN. Mỹ chỉ cung cấp súng M-16 sau Tết Mậu Thân trong khi Cộng Sản sử dụng AK-47 tối tân hơn. Tương tự như vậy, VN sử dụng súng chống xe tăng M72, hỏa tiển TOW, đại bác 170 ly trong khi Cộng Sản trang bị tăng B-40, B-41, đại bác 130 ly. Phi cơ tối tân chỉ dành cho phi công Mỹ và phi công VN nhận lịnh của Mỹ.
- Điều kỳ lạ như chánh sách của Mỹ là quyết chiến nhưng không quyết thắng. Nhiều tài liệu cho biết là sau những trận mưa bom ác liệt phá hủy gần như toàn bộ hạ tầng cơ sở Bắc Việt, Hoa kỳ lại ngưng oanh tạc. Nếu Hoa Kỳ tiếp tục oanh tạc thêm vài tuần, Bắc Việt sẽ phải đầu hàng, thậm chí Ted Gundersen, một nhân viên FBI đã nói trên đài truyền hình là sau chiến dịch Operation Linebacker, Bắc Việt đã gởi điện tín đến phòng truyền tin Hoa Kỳ vào đầu năm 1973 xin đầu hàng vô điều kiện nhưng CIA đã giấu nhẹm thông tin nầy. Nếu sự thật là như vậy thì quả tình sự thất bại của cuộc chiến tranh Việt Nam là do sự ngu xuẩn (stupidity) của Mỹ và sự tàn bạo (brutality) của miền Bắc Việt Nam theo Max Hastings trong quyển sách của ông vừa xuất bản tựa là Vietnam: An Epic Tragedy 1945-1975.
Bước đầu của kết thúc: hiệp định Paris (27/01/1973)Hội nghị Paris bắt đầu ngày 13-05-1968 với cuộc gặp mặt chính thức giữa Lê Đức Thọ, Xuân Thủy và Averell Harriman, Cyrus Vance vào cuối thời Tổng Thống Lyndon Johnson (đảng Dân Chủ) và được ký kết ngày 27-01-1973 vào đầu nhiệm kỳ thứ 2 của Tổng Thống Richard Nixon (đảng Cộng Hòa). Lúc bắt đầu chỉ có 2 bên là Bắc Việt và Mỹ, đến ngày 25/01/1969 trở thành 4 bên có thêm VNCH và Mặt Trận Giải Phóng Miền Nam. Tuy kéo dài hơn 4 năm với hơn 100 phiên họp, nhưng những phiên họp công khai đa số chỉ là những màn kịch diễn lại từ các cuộc mật đàm giữa Lê Đức Thọ và Kissinger tại nhà của Jean Sainteny ở Paris. Hội nghị thực sự kết thúc không phải tại Paris mà tại Bắc Kinh khi Nixon gặp Mao Trạch Đông vào tháng 2-1972 tại Thượng Hải, sau 2 năm Kissinger bí mật qua lại để dàn xếp cuộc gặp gỡ. Số phận của Việt Nam Cộng Hòa kể như đã được định đoạt tại đây, Mỹ sẽ rút quân khỏi Việt Nam theo những yêu sách của cộng sản.
Trả lời câu hỏi của Chu Ân Lai, Nixon đã không giấu diếm “nếu như bất cứ người lãnh đạo nào của Bắc Việt chấp nhận cuộc ngưng bắn và trả lại tù binh cho chúng tôi, chúng tôi sẽ rút quân khỏi Việt Nam trong vòng 6 tháng kể từ ngày đó”. (Richard Nixon. Memoirs, p. 568)
Khi Nixon ra tái cử năm 1972, Nixon-Kissinger ráo riết làm áp lực để TT Thiệu ký vào hiệp định. Một mặt, Kissinger thảo một loạt thơ cho Nixon ký (tổng cộng 27 mật thơ từ 1972 đến 1973, không kể những trao đổi giữa TT Ford và TT Thiệu sau khi Nixon từ chức), hứa sẽ ủng hộ ông Thiệu và VNCH, một mặt dùng chánh sách đe dọa, lúc ban đầu là dọa đảo chánh, sau đó là ám sát.
Trong bức thơ Nixon gởi TT Thiệu ngày 06 tháng 10, 1972 có đoạn chót như sau:
Tôi yêu cầu Ông phải áp dụng mọi biện pháp để tránh xảy ra một trạng huống có thể đưa đến biến cố mà chúng tôi ghê tởm như hồi năm 1963 mà chính tôi cũng cực lực phản đối năm 1968.” (Nguyễn Tiến Hưng, KĐMTC. p.91)
Rõ ràng là Nixon đã nhắc lại cuộc đảo chánh và cái chết của hai ông Diệm – Nhu năm 1963 để đe dọa Tổng Thống Thiệu.
Sau khi đắc cử tổng thống nhiệm kỳ 2, Nixon lại gởi thêm bức thơ khác, lập lại lời đe dọa như trên cộng thêm vài lời phủ dụ:
“…Tôi xin nhắc lại những cam kết của tôi như sau: Thứ nhất, Hoa Kỳ công nhận chính phủ của Ông là chính phủ duy nhất hợp pháp của miền Nam VN; thứ hai, HK không công nhận sự có mặt của một quân đội ngoại quốc trên lãnh thổ Miền Nam và thứ ba, HK sẽ phản ứng mãnh liệt nếu Hiệp định bị vi phạm. Tôi nghĩ rằng Ông có hai lựa chọn chính yếu: một là ông tiếp tục cản trở việc ký kết, đó là hành động có vẻ hiên ngang nhưng thiển cận, hai là dùng bản Hiệp Định như một phương tiện để xây dựng một căn bản mới cho cuộc bang giao giữa Hoa Kỳ và VNCH.” (Nguyễn Tiến Hưng. Khi Đồng Minh Tháo Chạy, p.102-103).
Ngày 27 tháng 1, 1973, Hiệp định Paris được ký kết giữa 4 bên: VNCH, Mỹ, Bắc Việt và Mặt Trận GPMN.
Mỹ rút quân (thực ra lúc đó Mỹ chỉ còn lại có 25 000 quân) và tù binh Mỹ được thả, nhưng Nixon bội hứa cả 3 điều đã long trọng cam kết: 170 000 quân Cộng Sản (Miền Nam và miền Bắc) vẫn ở lại miền Nam; viện trợ quân sự Mỹ vẫn bị cắt giảm từ 2.1 tỉ USD năm 1973 còn 700 000 triệu năm 1975; và Mỹ đã làm ngơ trước sự tấn công vũ bão của cộng sản Bắc Việt vào lãnh thổ VNCH. Miền Nam đã bị bức tử bởi người bạn đồng minh Mỹ và người đao phủ chính là Kissinger.
Trường Sơn Đông, Trường Sơn Tây Khi Hiệp Định Paris được ký kết, lực lượng quân sự của VNCH còn mạnh hơn Bắc Việt, nhưng với sự cắt giảm viện trợ của Mỹ trong khi Trung Cộng và Nga Sô tăng cường tiếp tế cho cộng sản Bắc Việt, và mặt khác CS Bắc Việt xâm nhập vào Nam như chỗ không người, do đó chỉ một năm sau, lực lượng miền Bắc đã khống chế Miền Nam. Năm 1974, các nước cộng sản viện trợ cho Bắc Việt một số tiền tương đương với 1.7 tỉ mỹ kim (so với năm 1973 là 700 triệu), 140 000 tấn quân nhu và vào 2 năm cuối, “quân CSBV trang bị vũ khí tối tân và mạnh hơn VNCH, với 650 xe tăng, 400 đại pháo 122 ly, 130 ly có tầm bắn xa hơn đại bác của VNCH.
Sau khi ký Hiệp định Paris, Hà Nội huy động 30 000 nhân công cho khởi công xây xa lộ Trường Sơn Đông hay hành lang 613 song song với đường mòn Hồ Chí Minh hay còn gọi là Trường Sơn Tây (cách xa nhau 160 km ở đoạn xa nhất) nhưng hoàn toàn nằm trong lãnh thổ VN, chạy từ Đồng Hới đến Lộc Ninh. Nếu kể cả đường chiến lược (Bắc Nam) và đường chiến dịch (Đông Tây) cũ và mới, tổng cộng đường tiếp vận từ Bắc vô Nam dài đến 20 000 km. Dọc theo Trường Sơn Đông có hệ thống dẫn dầu từ Quảng Trị qua Tây Nguyên vào tới Lộc Ninh dài 5 000km. Đường dây điện thoại cũng đã kéo tới Lộc Ninh, từ Hà Nội có thể nói chuyện thẳng với nhiều chiến trường trong Nam.
Mặc dù phi cơ thám thính của VNCH thấy rõ sự di chuyển của đoàn quân xâm lược Bắc Việt nhưng Hoa Kỳ ngăn cản không cho không quân VNCH đánh phá, điều thật khó hiểu, vả chăng VNCH cũng không có đủ phi cơ để làm việc nầy sau khi Mỹ rút quân. Một số giới chức quân sự cho rằng viện trợ của Nga, Trung Cộng cho miền Bắc giai đoạn sau Hiệp Định Paris gia tăng gấp 3-4 lần so với thời gian trước, nhưng sự thực còn nhiều hơn vì CS đã dốc toàn lực quân nhân và khí giới của cả miền Bắc vào chiến trường miền Nam qua những xa lộ thênh thang nầy.
Chỉ trong 4 tháng đầu năm 1975 “đoàn vận tải Trường Sơn vận chuyển vào Nam Bộ 11 vạn 5 nghìn quân và 9 vạn tấn hàng (trong đó có 37.000 tấn vũ khí, 9.000 tấn xăng dầu). Riêng trong những ngày "chuẩn bị nước rút" từ ngày 5 đến 26-4, vừa khai thác vừa vận chuyển, ta đã đưa vào chiến trường 10.100 tấn đạn, 2.300 tấn lương thực, thực phẩm, thuốc chữa bệnh, 2.600 tấn xăng dầu. Nhiều trạm sửa chữa ôtô, sửa chữa pháo và tăng được bố trí dọc đường, phục vụ cơ động của chiến dịch. (Văn Tiến Dũng. Đại Thắng Mùa Xuân)
Ngoài Trường Sơn Đông và Trường Sơn Tây, Trung Cộng còn dùng hải cảng Sihanoukville của Cambot (bây giờ là Kompong Som) để nhận hàng tiếp tế cho quân Bắc Việt, rồi từ đó dùng xe chở về các mật khu của Việt Cộng ở biên giới Việt-Miên. Cho đến năm 1969, con đường tiếp tế nầy còn quan trọng hơn Đường mòn Hồ Chí Minh. Tương tự như với Cambot, chánh phủ Lào cũng cho phép Bắc Việt chuyển vận người và vật qua đường mòn Hồ Chí Minh, và tuy VNCH có phối hợp với Bộ Tư Lệnh Mỹ ở VN đánh vùng Mỏ Vẹt và Hạ Lào để triệt hạ các căn cứ của CS, nhưng chuyện như bắt cóc bỏ dĩa vì sau một vài trận thư hùng, các mật khu CS vẩn tiếp tục phát triển. Thì ra, VNCH bị 3 xứ xung quanh vây đánh trong khi đồng minh của VNCH là Mỹ tìm cách rút lui.
Đường mòn HCM (Trường Sơn Tây) và Hành Lang 613 (Trường Sơn Đông)
Nguồn: Nguyễn Đức Phương
Chiến dịch Tây Nguyên mở đầu chiến trường miền NamSau khi chuẩn bị kỹ hậu cần, từ mùa hè 1974, Bộ Chính trị, Quân Ủy Trung Ương và các cấp chỉ huy chiến trường miền Nam đã có nhiều phiên họp tại Hà Nội để thảo luận về kế hoạch hành động.
Trong quyển Tổng Hành Dinh trong mùa Xuân Toàn Thắng, Võ Nguyên Giáp viết: Đầu tháng 12, các anh Phạm Hùng (Bí Thư Trung ương Cục Miền Nam) Trần Văn Trà (thượng tướng, Tư Lịnh Miền B2 gồm Nam Bộ và Nam Trung Bộ), Phan Văn Đáng (Nam Bộ), Võ Chí Công, Chu Huy Mân (Khu 5) đã có mặt ở Hà Nội. Tôi và Bộ Tổng Tham mưu đã gặp và làm việc với các anh, tranh thủ thêm ý kiến của chiến trường về hướng tiến công chiến lược, về mục tiêu tiến công. Về kế hoạch chiến lược hai năm 1975-1976, mọi người đều cơ bản nhất trí. Về hướng chiến trường chính, đã có hai ý kiến: một là chọn Tây Nguyên, hai là chọn miền Đông Nam Bộ... Các đồng chí ở B2 với thực tiễn và kinh nghiệm chiến đấu, nắm tình hình địch tại chỗ, chủ trương trước hết đánh Đồng Xoài, chi khu quận lỵ và là vị trí then chốt của tỉnh Phước Long.
Đêm 13 /12/1974, quân Bắc Việt tấn công Phước Long. Lực lượng VNCH chỉ có địa phương quân, nghĩa quân và 4 trung đội pháo binh, tổng cộng độ 4 000 người. Về phía cộng sản, họ sử dụng 2 sư đoàn (SĐ7 và SĐ3) cộng thêm các đơn vị pháo binh, xe tăng, đặc công và phòng không, cộng chung lực lượng hơn VNCH gấp 6 lần. Sau 3 tuần cầm cự, Phước Long thất thủ ngày 6/1/1975). Từ đầu cuộc chiến kéo dài đến 20 năm, đây là lần đầu tiên VNCH bị mất một tỉnh.
Chiến thắng Phước Long đã đưa cộng sản đến một quyết định chiến lược tối hậu: Bộ Chính trị hạ quyết tâm: Động viên nỗ lực lớn nhất của toàn Đảng, toàn quân và toàn dân ở cả hai miền trong thời gian 1975-1976, đẩy mạnh đấu tranh quân sự và đấu tranh chính trị, kết hợp với đấu tranh ngoại giao, xách động quần chúng, tiến hành tổng công kích, tổng khởi nghĩa… Ngoài kế hoạch chiến lược 1975-1976, Bộ Chính trị còn dự kiến: Nếu thời cơ đến vào đầu hoặc cuối năm 1975 thì lập tức giải phóng miền Nam trong năm 1975. (Tổng Hành Dinh trong mùa Xuân Toàn Thắng, tr. 108).
Để thực hiện cuộc Tổng công kích và Tổng khởi nghĩa, Bộ Chính Trị đã cử Văn Tiến Dũng vào Tây Nguyên làm Quân Ủy Chiến dịch 275 với bí danh là Tuấn để đánh chiếm Tây Nguyên. Tư Lịnh chiến trường là Trung Tướng Hoàng Minh Thảo điều khiển 4 sư đoàn 310, 316, F10 và Ba sao vàng với hàng trăm chiến xa T-54, đại bác 130 ly, hỏa tiển 120 ly. Với kế nghi binh giả vờ đánh Pleiku, Kontum để nhử quân VNCH đến giải tỏa, quân cộng sản cắt các đường dẫn đến Ban Mê Thuột rồi tấn công bằng biển người, đại pháo và xe tăng vào thị xã Ban Mê Thuột ngày 10/03/1975. Đạo quân trấn đóng của VNCH chỉ có 1 trung đoàn phải chiến đấu với quân cộng sản gấp 20 lần, lại thêm không may không quân VNCH oanh tạc lầm vào Bộ chỉ huy của Trung đoàn khiến mọi liên lạc với Quân Đoàn 2 bị cắt đứt, đạo quân tiếp viện bị chận đánh.
Ban Mê Thuột thất thủ vào ngày 14 tháng 3. Ngoài yếu tố lực lượng giữa phía phía CS và VNCH quá chênh lệch, nhiều nhận định của các giới chức Mỹ-Việt, được lập lại bởi báo chí cho là việc mất Ban Mê Thuột là do lỗi của tướng Phạm Văn Phú, Tư Lệnh Quân Đoàn II đã không nghe theo tin tức của quân báo, mắc lừa kế nghi binh của cộng sản, tướng Phú không có khả năng lãnh đạo, thuộc cấp không phục tùng, không am tường địa thế vì mới được bổ nhiệm 3 tháng thì vùng cao nguyên dậy khói lửa. Tuy nhiên, một số cộng sự viên của ông thì lại có những nhận định khác, rằng ông là nạn nhân của một trạng huống vượt quá khả năng quyết định vì sự bất nhất, bất minh của thượng cấp.
Kết thúc cuộc chiếnCuộc họp ngày 11 tháng 3 ở Dinh Độc LậpMột ngày sau khi cộng sản tấn công Ban Mê Thuột (11/03/1975), TT Thiệu họp với 3 tướng lãnh chủ chốt của chế độ là Trung Tướng Đặng Văn Quang, Cố vấn An ninh, Thủ Tướng Trần Thiện Khiêm, Đại Tướng Cao Văn Viên, Tổng Tham Mưu Trưởng. Sau khi duyệt xét tình hình, ông có quyết định: “Với khả năng và lực lượng chúng ta đang có, chắc chắn chúng ta không bảo vệ được tất cả lãnh thổ. Như vậy, chúng ta nên tái phối trí lực lượng và bảo vệ những nơi đông dân, trù phú vì những vùng đất đó mới thực sự quan trọng” (Trần Đông Phong.VNCH, 10 ngày cuối cùng, tr.116).
Quan điểm nầy cũng trùng hợp với ý kiến của tướng Westmoreland, cựu Tổng Tư Lịnh quân Mỹ ở VN chuyển qua ông Trần Kim Phượng, đại sứ VN tại Mỹ 2 ngày sau đó: “VNCH nên vừa rút quân đúng cách, vừa gây cho địch càng nhiều thiệt hại càng tốt, rồi tiến lần về vùng quan trọng là Nam Kỳ (Cochinchina) gồm Saigon và Đồng Bằng Sông Cửu Long, nơi có thể cầm cự được rồi tìm thêm tiếp liệu, và hi vọng cuộc khủng hoảng nầy sẽ làm cho Hoa Kỳ bắt đầu viện trợ lại” (William Westmoreland. A Soldier Reports, p.400).
Phải chăng quyết định tái phối trí là một ý tưởng cũng đã nhen nhúm từ lâu bởi lẽ từ đầu năm 1974, tướng John Murray, đại diện cơ quan Quốc phòng Mỹ DAO ở Sài Gòn đã báo động cho Bộ Tổng Tham Mưu VN phải tiết kiệm đồ tiếp liệu, nhất là đạn dược bởi sự cắt giảm viện trợ Mỹ, đồng thời ông cũng cung cấp một ước lượng vùng lãnh thổ VN có thể bảo vệ được tương ứng với số tiền viện trợ.
- Nếu tiền viện trợ là 1.4 tỉ MK: có thể bảo vệ được cả 4 vùng chiến thuật
- Nếu tiền viện trợ là 1.1 tỉ MK: không thể giữ được Vùng I
- Nếu tiền viện trợ là 900 triệu MK: không thể giữ được Vùng I và II
- Nếu tiền viện trợ là 750 triệu MK: chỉ giữ được một số vùng đông dân
- Nếu tiền viện trợ là 600 triệu MK: chỉ giữ được Sài Gòn và Miền Tây.
Ngân sách năm 1975 chỉ còn 300 triệu sau khi bị khấu trừ một số thâm hụt trước đó và trả chi phí cho cơ quan DAO. Sau nầy, Tiến sĩ Nguyễn Tiến Hưng khi gặp ông Thiệu ở Luân Đôn được biết thêm kế hoạch rút quân về Miền Tây của ông Thiệu như sau: “Sau khi rút khỏi Đà Nẵng, quân chủ lực chỉ còn vỏn vẹn 63 000 người. Phải bỏ Sài Gòn, nhưng tôi sẽ để một sư đoàn ở lại trấn giữ (để chận đường) rồi rút hết về miền Tây. Khi nào qua được Bến Lức thì sẽ phá cầu đi, và đây là tuyến cuối cùng. Sau đó không quân và hải quân sẽ cứu sư đoàn còn lại ở Saigon, được bao nhiêu hay bấy nhiêu” (NTH.Tâm tư TT Thiệu, tr. 120).
Kế hoạch nầy giống ý của kế hoạch Westmoreland kể trên và phải chăng ông Thiệu không thực hiện được vì những biến cố quân sự, chính trị và xã hội dồn dập khiến ông phải từ chức rồi ông và nhiều ông tướng khác di tản trước khi Dương Văn Minh đầu hàng. Nếu kế hoạch được thực hiện, chắc chắn sau đó không có hàng triệu người phải đi kinh tế mới và bị đi tù cải tạo, và VNCH vẫn còn có sở pháp lý trên trường quốc tế.
