Hoa Kỳ đang rút quân khỏi Afghanistan, dự định sẽ đưa hết binh lính ra khỏi vùng đất này vào cuối tháng Tám, sau 20 năm can thiệp quân sự và giúp xây dựng quốc gia. Quan ngại là quân Taliban chống đối chính phủ đang chiếm đất giành dân tại nhiều nơi và đã kiểm soát được nhiều quận.
Hình ảnh sụp đổ của Việt Nam Cộng hoà năm 1975 đang được nhiều giới chức và truyền thông Mỹ nhắc lại và đặt câu hỏi là chuyện gì sẽ xảy ra nếu Taliban chiếm được Thủ đô Kabul.
Từ giữa thập niên 1950 Hoa Kỳ đã thay thế người Pháp để vào Việt Nam, giúp xây dựng miền Nam với một thể chế tự do dân chủ, đối nghịch với miền Bắc theo chế độ cộng sản được Liên Xô và Trung Quốc trợ giúp.
Nửa cuối của thế kỷ trước, thế giới thường nhắc đến chiến tranh ở Việt Nam và ở Afghanistan vì cả hai đều có sự yểm trợ quân sự của các nước cộng sản và tư bản như một phần của Chiến tranh Lạnh còn kéo dài sau Thế chiến II.
Miền Nam Việt Nam muốn xây dựng chế độ tự do dân chủ theo mô hình chính trị Hoa Kỳ, miền Bắc quyết tâm chống Mỹ để xây dựng xã hội chủ nghĩa theo khuôn mẫu cộng sản Nga-Trung. Giống như Đông Đức và Tây Đức, Nam Hàn và Bắc Hàn, Trung Quốc và Đài Loan.
Cuộc chiến ở Việt Nam kết thúc vào năm 1975 với sự sụp đổ của Việt Nam Cộng hoà. Hình ảnh Đại sứ Mỹ quấn cờ ra đi và cuộc di tản bằng trực thăng từ Thủ đô Sài Gòn là một vết đen trong lịch sử Hoa Kỳ.
Thất bại của Hoa Kỳ tại Việt Nam là động lực thúc đẩy khuynh hướng bài chống Mỹ tại nhiều nơi. Cuối năm 1975 ở châu Phi, Angola đuổi được Bồ Đào Nha và cộng sản lên nắm quyền lập nên nước Cộng hoà Nhân dân Angola.
Năm 1979 Nicaragua thiết lập chính quyền theo xã hội chủ nghĩa ở Nam Mỹ. Trung Á có Hồng quân Liên Xô tiến vào Thủ đô Kabul dựng lên một chính quyền cộng sản ở Afghanistan. Cùng năm, để phản đối Mỹ ủng hộ Vua Shah dân quân Iran đã tấn công vào Đại sứ quán Hoa Kỳ ở Teheran, bắt nhiều công dân Mỹ làm con tin.
Hoa Kỳ lên án Liên Xô xâm lăng Afghanistan, Tổng thống Jimmy Carter quyết định tẩy chay Olympic 1980 tổ chức ở Moskova. Nước Mỹ cùng lúc đón người tị nạn Việt và tị nạn Afghan vào định cư.
Tổng thống Carter cũng ra lệnh cho Lực lượng Đặc biệt vào Iran giải cứu con tin nhưng không thành công.
Chính sách đối ngoại yếu mềm đã khiến Tổng thống Carter thất bại khi ra tranh cử nhiệm kỳ hai năm 1980.
Ngay khi Tổng thống Ronald Reagan nhận chức vào ngày 20/1/1981, Iran đồng ý thả những công dân Mỹ đã bị bắt làm con tin từ hơn một năm. Hoa Kỳ cung cấp vũ khí cho lực lượng hồi giáo Mujahedeen chống lại binh lính Liên Xô ở Afghanistan và lực lượng du kích Contras chống lại chính quyền cộng sản ở Nicaragua.
Afghanistan được xem như là Việt Nam của Liên Xô vì đã bị sa lầy, giống như Hoa Kỳ sa lầy ở Việt Nam vào thập niên trước đó.
Đầu năm 1989, sau gần một thập niên chiếm đóng, khi Liên Xô rút hết quân khỏi Afghanistan thì nội chiến bùng nổ giữa các sắc tộc để giành quyền lãnh đạo.
Tháng 4/1992 quân du kích Mujahedeen tiến vào Kabul, Tổng thống Mohammed Najibullah, được sự hỗ trợ của Liên Xô, phải từ chức và chạy vào trụ sở của Liên Hiệp quốc lánh nạn cho đến năm 1996, khi Taliban giành được quyền lãnh đạo, Najibullah bị bắt, bị giết chết và treo xác giữa trung tâm thủ đô để cảnh cáo những ai muốn chống lại chính quyền mới. Afghanistan tiếp tục rơi vào một cuộc nội chiến.
Vài năm sau, ngày 7/10/2001 Hoa Kỳ lại can thiệp quân sự, khi Tổng thống George W. Bush (Bush con) ra lệnh đem quân vào Afghanistan, lật đổ chính quyền Taliban vì đã cho Al-Qaida dùng lãnh thổ để huấn luyện và phát động tấn công khủng bố nhắm vào nước Mỹ.
Trước đó rất ít người nghe biết đến Al-Qaida, cho đến sáng ngày 11/9/2001 khi người của tổ chức này cướp máy bay dân sự dùng làm vũ khí tấn công vào nước Mỹ khiến ba nghìn người tử vong.
Quân đội Mỹ vào Afghanistan, lật đổ chính quyền Taliban với mục tiêu diệt Al-Qaida. Ngoài lính Mỹ còn có lực lượng quân sự của NATO cũng đổ quân vào. Nhưng Osama bin Laden đã trốn được qua Pakistan và tiếp tục phát động các vụ khủng bố nhắm vào Hoa Kỳ và đồng minh của Mỹ tại nhiều nơi trên thế giới, từ vùng Vịnh Ba Tư sang châu Á, châu Phi.
Đến thời Tổng thống Barack Obama thủ lĩnh của Al-Qaida là Bin Laden mới bị giết chết tại nơi trú ẩn ở Pakistan trong một cuộc tấn công của lực lượng đặc nhiệm Mỹ vào ngày 2 tháng 5, 2011.
Trong 20 năm can dự quân sự vào Afghanistan, qua bốn đời tổng thống Mỹ, có lúc với cả trăm nghìn lính tham chiến và đã có 2300 binh lính Mỹ hy sinh. So với mười năm chiến đấu ở Việt Nam, lúc cao điểm có nửa triệu lính Mỹ và với 58 nghìn binh lính tử trận, thì số tử vong ở Afghanistan tương đối thấp.
Trước Afghanistan, Việt Nam là nơi Hoa Kỳ đã chiến đấu lâu nhất trong lịch sử và có một kết cuộc thảm bại.
Hiệp định Ba Lê ký kết năm 1973 để người Mỹ rút quân khỏi Việt Nam và vấn đề hoà hợp hoà giải dân tộc, tương lai chính trị của miền Nam để người dân Việt quyết định.
Sau đó Quốc hội Mỹ cắt giảm viện trợ cho Việt Nam Cộng hoà, cùng với đạo luật War Power Acts không cho Hoa Kỳ can thiệp trở lại vào Đông Dương, nên cộng sản Bắc Việt tiến hành giải pháp quân sự.
Chính quyền Sài Gòn với Tổng thống Dương Văn Minh vừa nhận chức, sáng ngày 29/4/75 đã yêu cầu tất cả người Mỹ phải rời Việt Nam trong vòng 24 tiếng đồng hồ với hy vọng bộ đội cộng sản ngừng tấn công và sẽ có một giải pháp chính trị cho miền Nam. Nhưng mọi sự đã quá trễ.
Nay Hoa Kỳ cũng đã thoả hiệp với Taliban để rút quân khỏi Afghanistan. Còn hai tháng nữa sẽ đến ngày 11/9/2021, là khi Hoa Kỳ chính thức rút hết quân khỏi Afghanistan theo thời biểu của Tổng thống Joe Biden đưa ra trong tháng Tư vừa qua.
Cũng như miền Nam Việt Nam trước đây, Hoa Kỳ đã hỗ trợ huấn luyện quân đội, tạo dựng nên một chính quyền thân Mỹ ở Afghanistan, với hiến pháp mới và qua các cuộc bầu cử tự do để dân Afghan chọn lãnh đạo, nhưng nội chiến vẫn tiếp tục với các sắc tộc tranh giành kiểm soát lãnh thổ và dân chúng.
Những ai đã trải nghiệm qua cuộc chiến Việt Nam, chứng kiến ngày chính quyền Việt Nam Cộng hoà sụp đổ không thể không nghĩ đến Afghanistan lúc này.
Truyền thông Mỹ đang đặt vấn đề với lãnh đạo Hoa Kỳ về việc di tản những người Afghan đã hợp tác với Mỹ trong hai thập niên qua, nhất là số phận những thông dịch viên làm việc cho quân đội và chính phủ Mỹ và gia đình họ. Con số có thể lên đến hàng vạn người.
Trong tháng 4/1975 chính phủ Hoa Kỳ cũng đã lên kế hoạch di tản hàng trăm nghìn người Việt mà nếu bỏ lại sẽ bị cộng sản trả thù vì đã hợp tác với người Mỹ trong chiến tranh.
Nhưng có khác biệt cơ bản giữa Việt Nam và Afghanistan. Việt Nam khi đó là hai quốc gia riêng biệt, còn Afghanistan hiện nay là một quốc gia và chỉ có các nhóm sắc tộc khác nhau tranh giành quyền lãnh đạo, không một nhóm nào có thể hoàn toàn loại bỏ các nhóm khác, như những xung đột trong gần nửa thế kỷ qua cho thấy.
Một khác biệt nữa là Afghanistan đã có Hội đồng Hoà giải Tối cao được thành lập với đại diện của nhiều nhóm sắc tộc khác nhau để tìm ra một giải pháp chính trị cho đất nước. Trong khi tại miền Nam, với Hiệp định Ba Lê mà các bên đã không thể thành lập được Hội đồng Hoà hợp Hoà giải Dân tộc như ghi trong hiệp định.
Hôm 25/6 vừa qua Tổng thống Joe Biden đã đón tiếp Tổng thống Afghanistan Ashraf Ghani và Chủ tịch Hội đồng Hoà giải Tối cao Abdullah Abdullah tại Bạch Ốc để bàn thảo về quan hệ hai nước và cam kết sự hỗ trợ của Hoa Kỳ cho Afghanistan sau khi Mỹ rút quân.
Hoa Kỳ sẽ tiếp tục viện trợ cho Afghanistan, mỗi năm 4 tỉ đôla cho đến năm 2024, theo tin của AP đưa ra sau khi lãnh đạo Afghanistan gặp gỡ Tổng thống Joe Biden.
Phía Taliban trong một thoả hiệp với Mỹ đã đồng ý là sẽ không để cho thành phần Nhà nước Hồi giáo, ISIS hay ISIL là các nhóm khủng bố hồi giáo cực đoan trung thành với Al-Qaida, dùng làm nơi phát xuất các cuộc tấn công khủng bố vào Hoa Kỳ và các nước phương Tây như trước đây.
Bài học Việt Nam vẫn còn đó cho Tổng thống Joe Biden nhận ra, khi Quốc hội Mỹ đã không muốn tiếp tục ủng hộ cho Việt Nam Cộng hoà chống cộng sản bành trướng, trong lúc ông là một thượng nghị sĩ.
Với những viện trợ của Hoa Kỳ cho Afghanistan, chính quyền Kabul khó sụp đổ. Dù thành phần nào lên lãnh đạo đất nước, Afghanistan cũng cần sự yểm trợ của Hoa Kỳ và của NATO trong việc chống khủng bố và sự độc lập trước ảnh hưởng của các nước lân bang.
Đó là bài học mà lãnh đạo cộng sản Hà Nội đã bỏ lỡ sau khi giành được quyền cai trị một nước Việt Nam thống nhất.
© 2021 Buivanphu
