“Anh hầu quạt đây”… là mượn hình ảnh trong bài thơ “Ngậm ngùi” của Huy Cận:



“Sợi buồn con nhện giăng mau

Em ơi hãy ngủ anh hầu quạt đây”…



với ý định viết về chiếc quạt tay, mà Xuân Diệu trong bài thơ “Quạt” cũng đã viết:



“Một chiếc quạt trong tay

Đủ cho anh đằm thắm”…



Chiếc quạt tay có từ lâu đời lắm rồi, không ai có thể xác định được ai là người làm ra nó và xuất phát từ đâu, trong khi chiếc quạt máy, chạy bằng động cơ điện có xuất xứ từ nước Mỹ và ra đời vào năm 1882! Chiếc quạt tay hay còn gọi là quạt nan, quạt giấy, quạt… mo, luôn gắn bó với đời sống của người dân từ xa xưa. Là dụng cụ tạo ra những cơn gió mát vào những buổi trưa hè nóng nực hay những đêm trời oi bức từ bậc thứ dân cho đến những bậc quyền quí, vua chúa… Chiếc quạt tay, được bà, mẹ, chị, quạt cho cháu, cho con, cho em thêm giấc ngủ say nồng. Là vợ chồng, người yêu quạt cho nhau thêm ý tình thắm đượm. Là người hầu, kẻ ở quạt cho chủ nhân, và chính mình quạt cho mình, xua tan cái nóng của thời tiết… Và cũng từ lâu lắm rồi, chiếc quạt đã đi vào tục ngữ, ca dao của người Việt, qua hình ảnh của thằng Bờm và cái quạt mo, gây nhiều tranh cãi và bàn luận. Từ cái quạt mo cau, dân dã dễ làm, dễ kiếm, đến cái quạt đan bằng tre, trúc, bằng lá cọ, mật cật, lá buông… đã là sự chuyển hóa, từ mộc mạc, thô sơ lên tay nghề thủ công và nghệ thuật:



“Ai làm cái quạt long nhài

Cái ô long dịp, cửa cài long then?” (Ca dao)



rồi đến khi có vải vóc, lụa là, có giấy, chiếc quạt được cải biến thành quạt xếp, có nan là những thanh tre, trên phất giấy hoặc vải lụa, có thể xếp lại, mở ra, mà ca dao đã mô tả:



“Hỡi anh nón chóp quai dầu

Tay cầm cái quạt đi đâu bây giờ?



“Cái quạt mười tám cái xương

Trên tài bít giấy, dười buông chữ màu”



và thật tình tứ khi:



“Anh về để quạt lại đây

Mở ra, khép lại cho khuây cơn buồn”



Chính cái việc mở ra, khép lại của cái quạt xếp, mà Bà chúa thơ Nôm, Hồ Xuân Hương đã có bài thơ “Vịnh cái quạt” để đời:



“ Chành ra ba góc, da còn thiếu

Khép lại đôi bên thịt vẫn thừa”



Ngoài công dụng quạt mát, cái quạt trên tay người quân tử, văn nhân, thi sĩ, còn có thể dùng để đề thơ, vẽ tranh, viết thư pháp. Những cái quạt của vua Càn Long đã lưu lại những bức họa thư pháp tài tình! Chiếc quạt trong tay mỹ nhân, mỹ nữ, cũng đề thơ, vẽ tranh, còn là vật trang sức, duyên dáng, và là những vật dụng để múa, say đắm hồn người.



Trong dân gian, cái quạt tay còn có những công dụng như câu ca dao sau:



“Lấy anh, anh sắm sửa cho

Cái bị, cái bát, cái quạt mo đuổi ruồi”



đuổi ruồi, phủi bụi và thêm cái chuyện:



“Lên non lót quạt mà ngồi

Bỏ quên cái quạt thôi rồi duyên anh”



Ngày nay, cái quạt máy ở những vùng có điện lên ngôi, thống lĩnh việc “xua nóng” cho con người, song cái ý, cái tứ, cái duyên của chiếc quạt tay vẫn chưa làm người ta xa hẳn chiếc quạt tay, bởi ít ra, các cụ đi chùa, đi lễ nhà thờ, vẫn cần mang theo cái quạt để phe phẩy. Các cô vũ công càng không thể thiếu cái quạt trong những vũ khúc “cổ trang” dịu dàng, duyên dáng trong cái quạt xếp, làm nên những vũ khúc nghê thường. Và cũng thật đằm thắm, tình tứ lắm thay, khi “ Em ơi hãy ngủ anh hầu quạt đây”. Quạt cho người tình, người yêu ngủ, mấy ai nỡ chối từ?

Trần Hoàng Vy