Giữa thế kỷ 19, khi Karl Marx viết cuốn Das Kapital, ông đã tin chắc vào sự sụp đổ tất yếu của chủ nghĩa tư bản vì không sớm thì muộn tầng lớp công nhân cũng sẽ không thể chịu nổi áp bức bót lột của tầng lớp tư bản mà vùng lên làm cách mạng. Những tư tưởng chính trị và kinh tế của ông đã dẫn đến cuộc thí nghiệm cộng sản ở hai trong số các quốc gia lớn nhất toàn cầu là Nga và Trung Quốc trong thế kỷ 20, cũng như một số nước nhỏ khác nằm trong vùng ảnh hưởng của hai nước này.
Cuối thế kỷ 20, đã rõ ràng rằng lý thuyết chính trị và kinh tế của Karl Marx không tiên đoán được tương lai. Kinh tế của những nước còn theo chủ nghĩa cộng sản chính thức quặt quẹo trong suốt thời gian thí điểm kinh tế cộng sản và chỉ bắt đầu thực sự tăng trưởng khi chuyển sang cơ cấu kinh tế tư bản (điển hình tiêu biểu là Trung Quốc). Hai nước cộng sản duy nhất, Cuba và Bắc Hàn vẫn còn nằm sâu trong cơ cấu kinh tế cộng sản cũng là hai nước nghèo, thậm chí đói ăn.
Đều này không có nghĩa là tất cả những lý thuyết của Karl Marx đều sai. Cơ cấu kinh tế tư bản quả thật có mầm mống tự hủy, vì chủ tư bản, theo lòng tham bản năng của con người, sẽ tìm cách bóc lột hết mức thành phần lao động, cho đến mức người lao động không chịu nổi. Đóng góp của Karl Marx vào xã hội và kinh tế hiện đại không phải là tiên đoán tranh đấu giai cấp của ông, mà là phân tích và cảnh cáo về khả năng quá đà nguy hiểm của chủ nghĩa tư bản. Nếu ngày nay chủ nghĩa tư bản vẫn còn tồn tại vững vàng, đấy một phần là nhờ phong trào nghiệp đoàn và những thay đổi về chính sách kinh tế và xã hội nhằm tìm cách phân phối quyền lợi kinh tế đồng đều hơn giữa tư bản (chủ/người giàu) và công nhân (người nghèo). Vào những năm trong thập niên 1950-1970, cùng lúc cơ cấu kinh tế cộng sản đang được thử nghiệm và thất bại ở tất cả các nước cộng sản, ở những nước tiên tiến, những thay đổi này đã tạo ra tầng lớp trung lưu ở giữa, đồng thời giúp công nhân/người nghèo không rơi vào cảnh khốn cùng.
Qua thế kỷ 21, phong trào nghiệp đoàn đã không còn giữ được vai trò tích cực trong việc điều đình phúc lợi cho thành viên của mình, mà nhiều khi lún sâu vào tiêu cực: đòi hỏi phúc lợi quá nhiều, đôi khi làm lệch cán cân sản xuất và lợi nhuận, khiến toàn bộ cơ cấu kinh tế bị sụp đổ. Một ví dụ là ngành sản xuất xe hơi ở Detroit, hoặc nhiều chính quyền các tỉnh hoặc quận hạt đã hoặc sắp phá sản vì chi phí phúc lợi cho thành viên nghiệp đoàn đã vượt mức thu nhập của những tổ chức này. Một số tư bản/chủ không còn tin tưởng vào công đoàn, dẫn đến việc nhiều công ty lớn ngăn cản hoặc chống sự thành lập công đoàn như McDonald’s và Walmart.
Cùng lúc, khoảng cách giữa giàu và nghèo đang nới rộng ra, mức chênh lệch lương bổng giữa người giữ địa vị cao nhất của công ty và công nhân càng lúc càng lớn. Hiện nay, tỷ lệ lương tổng giám đốc so với lương nhân viên cao nhất là trong lãnh vực tài chính (khoảng 350 lần), và thấp nhất là trong ngành nguyên liệu và kỹ thuật (khoảng 150 lần). Đây chỉ là con số trung bình, trong những trường hợp riêng lẻ, tỷ lệ này có thể lên đến 1795 lần như công ty J.C. Penney. So với thập niên 1950 ở Mỹ, tỷ lệ lương tổng giám đốc so với nhân viên đã tăng 10 lần. Điều này có nghĩa là tầng lớp trung lưu đang giảm, và thành phần nghèo đang tăng.
Trong bối cảnh này, không có gì lạ khi một cuốn sách mang tên Tư Bản khác đang được dân Mỹ tìm đọc. Mang cái tựa đầy đủ là “Tư Bản Trong Thế Kỷ 21,” (Capital in the Twenty-First Century), được viết bởi Thomas Piketty, một kinh tế gia người Pháp, cuốn sách dựa trên hiện trạng kinh tế Mỹ này đang gây nhiều bàn cãi.
Cũng như Karl Marx, Piketty nói rằng giới tư bản đang kiếm lợi qua mức trên lao động của công nhân, tuy thay vì “bóc lột” thì ông dùng công thức r > g, có nghĩa mức thu nhập tư bản tăng nhanh hơn mức lương. Cũng như Karl Marx, ông tiên đoán về một thế giới bất bình đẳng gần giống như thời phong kiến châu Âu với giới tư bản là giai cấp quý tộc mới, không cần phải bỏ chút sức lao động nào vì đã có vốn tư bản kiếm đủ lời. Khác với Karl Marx, Piketty không kèm theo một chủ thuyết chính trị và cuộc cách mạng giai cấp tất yếu.
Những lý thuyết và tiên đoán của Piketty, đúng hay sai, có lẽ chỉ thời gian mới trả lời được chắc chắn. Nhưng dù đúng hay sai, chúng là những cảnh cáo. Điều chúng ta có thể hy vọng là những cảnh cáo này, cũng như những cảnh cáo của Karl Marx trong Das Kapital, sẽ dẫn đến những chỉnh đổi cần thiết trong chính sách kinh tế và xã hội, không phải vì sự trường tồn của chủ nghĩa tư bản, nhưng vì cuộc sống tương lai của những người trong chủ nghĩa ấy.
Nguyễn Phương
