Cột mục này dự trù trình bày lại yếu tố kinh tế căn bản, thuộc loại “nhập môn,” đối chiếu với các luận cứ chính trị để ta có cơ sở thẩm định cái lẽ đúng sai của “kinh tế cũng là chính trị.” Nhưng đôi khi thời sự vẫn đảo lộn tất cả! Lần này là khi hai máy bay của Liên Bang Nga bị Cộng Hòa Thổ Nhĩ Kỳ bắn hạ hôm 24 vừa qua ngay giữa vụ khủng hoảng di dân vào Âu Châu.
Vì vậy, xin theo dõi xem kinh tế giữ vai trò gì trong vùng lửa đạn tại Syria. Cũng lý thú lắm.
Sau khi một oanh tạc cơ và một trực thăng của mình bị Thổ bắn hạ, Tổng Thống Vladimir Putin lập tức cảnh báo rằng vụ tấn công sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến quan hệ Nga-Thổ, và giới ngoại giao của Nga, Thổ và Âu Châu bận rộn giải tỏa mâu thuẫn giữa hai nước trước một mối nguy chung là tổ chức Nhà Nước Hồi Giáo ISIL.
Nhưng Putin không ở vào thế nói chuyện hòa giải. Hậu thuẫn chính trị và an ninh lẫn kinh tế của ông có thể sút giảm nếu Nga không có quyết định trả đũa dứt khoát hơn, ít ra về kinh tế.
Nói về kinh tế, hai nước Nga Thổ là bạn hàng của nhau, chính yếu là trong luồng giao dịch năng lượng, kim loại và nông sản. Nga giữ thế mạnh vì xuất cảng chừng 10% tổng số nhập cảng của Thổ và chỉ mua từ Thổ có 4% tổng số nhập cảng của mình. Về chi tiết, Nga bán chừng 10% số khí đốt xuất cảng của mình cho Thổ nhưng đấy là 55% số khí đốt tiêu thụ tại Thổ, cỡ 27 tỷ thước khối vào năm 2014. Khí đốt không bán trong thùng mà qua hai ống dẫn, một là Blue Stream dẫn thẳng qua Hắc Hải, hai là ống dẫn Gas-West chạy qua Ukraine, Romania và Bulgaria: Địa dư cũng là kinh tế. Còn lại, Cộng Hòa Thổ Nhĩ Kỳ mua khí từ Azerbaijan, Iran, Algérie và vài nước khác.
Chúng ta cần hình dung ra bài toán của doanh giới và chính khách Nga trong màn đấu lực này. Họ thấy là sau khi chơi bạo, Thổ lâm thế kẹt về năng lượng. Các nguồn cung cấp khí đốt khác cho Thổ đều đã gần công suất tối đa, nếu Nga khóa ống dẫn khí là kinh tế bị ảnh hưởng.
Nhưng Putin lại khó trả đũa bằng cách giảm khí, giả dụ như qua ống dẫn Gas-West vì làm Bulgaria và Romania bị oan. Đó là về đòn phong tỏa ngắn hạn. Về dài hạn, Nga có dự án TurkStream sẽ dẫn từ 30 đến 60 tỷ thước khối chảy thẳng vào Thổ mà khỏi vòng qua Âu Châu. Nếu Nga trả đũa, dự án sẽ bị đẩy lui. Chính trị cũng là kinh tế: Biện pháp trừng phạt gây tác dụng ngược, cũng bất lợi cho Nga.
Họ tìm ra đòn kim loại, gồm có sắt, thép và nhôm của Nga bán cho Thổ. Khổ nỗi, thị trường quốc tế đang bão hòa, Nga không bán thì Thổ vẫn có nhiều nhà cung cấp sốt sắng khác. Tại Hoa Kỳ và Âu Châu! Hay là nông sản vậy? Thổ phải mua ngũ cốc của Nga, thí dụ như 70% số lúa mì nhập cảng là trồng tại Nga. Với giá nông sản đang sụt trên toàn cầu, biện pháp phong tỏa nảy chưa làm kinh tế Thổ điêu đứng.
Không khóa được đầu vào thì ta chặn đầu ra: Phong tỏa sức xuất cảng lương thực của Thổ cũng là một giải pháp như Moscow đã áp dụng để tránh đòn cấm vận của Hoa Kỳ và Âu Châu sau vụ Ukraine. Nga mua vào 40% tổng số xuất cảng trái cây và rau cỏ của Thổ. Nhưng không dễ và thực tế thì sau vụ máy bay bị bắn, cả chục doanh nghiệp xuất cảng lương thực của Thổ vẫn tiếp tục các hợp đồng cung cấp. Nga vẫn thiếu hoa quả và rau tươi!
Khó đánh hàng hóa thì ta khóa người: kêu gọi du khách Nga đừng qua xứ Thổ! Ngành du lịch đem lại 12% tổng sản lượng cho Thổ, nhưng du khách Nga chỉ đem lại 14% của số này thôi, vỏn vẹn chưa bằng 0.017% của GDP. Chẳng bõ! Hay là ta phong tỏa hệ thống vận tải hàng hóa của Thổ đi qua lãnh thổ Nga để tới các nước Cộng Hòa Trung Á trong hệ thống Xô Viết cũ? Cũng được, nhưng vẫn là đánh oan các lân bang của mình...
Tính đi tính lại thì khí đốt vẫn có tác dụng mạnh nhất trong ngắn hạn, để biểu dương sự thịnh nộ của mình. Nhưng trong dài hạn lại làm Thổ Nhĩ Kỳ đa diện hóa nguồn cung cấp và Nga lại mất khách. Cách ngôn: Thưa đồng chí lãnh đạo, con dao kinh tế có hai lưỡi, rất dễ đứt tay mình.
Huống hồ, nước Thổ lại có Âu Châu và một món hàng khác. Là dân tỵ nạn...
Cả thế giới đang nói tới làn sóng di dân làm Âu Châu thất điên bát đảo. Đấy là lúc Cộng Hòa Thổ Nhĩ Kỳ có thể đảm nhiệm vai trò soát vé canh cửa cho Âu Châu.
Vì kinh tế cũng là chính trị và cả địa dư, Thổ là quốc gia nửa Âu, nửa Á, nửa Trung Đông và sau Thế Chiến II thì đã là thành viên của Minh Ước NATO và là một trong các nước sáng lập Hội Đồng Âu Châu từ năm 1949. Qua năm 1987, Thổ tiếp tục hội nhập vào Âu Châu rồi xin vào Liên Hiệp Âu Châu mà bị Liên Âu từ chối: Chưa đủ “Âu tính” trong lãnh vực nhân quyền. Đấy là bối cảnh ngoại giao chính trị của một cường quốc Hồi Giáo nằm giữa những tranh chấp lớn của Nga, Âu và Hồi Giáo.
Bây giờ Âu Châu lâm nạn vì dân tỵ nạn và lật đật nhìn lại xứ Thổ với con mắt khác! Sau có hai ngày chuẩn bị, hôm Chủ Nhật 29 vừa qua, đôi bên nói chuyện “xóa bài làm lại.”
Lãnh đạo Liên Âu vừa gặp thủ tướng Thổ tại Bruxelles và đạt thỏa thuận về dự án viện trợ ba tỷ Euro (khoảng ba tỷ 200 triệu đô la) cho Thổ. Đổi lại, Chính Quyền Ankara sẽ chăm sóc trên hai triệu nạn dân Syria đang tạm cư tại Thổ. Cho họ sống đàng hoàng tử tế hơn để họ khỏi gõ cửa Âu Châu.
Khi vụ khủng hoảng manh nha từ hai năm trước thì ngân khoản ba tỷ này được đề nghị cho hai năm mà xứ Thổ cứ nghễnh ngãng: “Ba tỷ một năm?”
Bây giờ, vì tình hình nguy khốn, Âu Châu có thể rộng lượng hơn, như lời tuyên bố của Tổng Thống Pháp Francois Hollande: Tới đâu hay đó! Kèm theo gói quà ba tỷ là lời hứa: Công dân Thổ có thể vào khu vực Schengen mà khỏi cần chiếu khán trong một năm, nếu Ankara chịu khó cho tuần duyên và cảnh sát biên phòng thanh lọc nạn dân để ngừa khủng bố xâm nhập vào Âu Châu.
Khi lãnh đạo ở trên đã đồng ý về nét lớn, giới kinh tế ở dưới mới gãi đầu. Làm sao cải thiện đời sống cho hai triệu hai trăm ngàn người đang trong cảnh màn trời chiếu đất của mấy trại tỵ nạn ngoài kia? Lương thực, thuốc men hay bệnh xá, trường học, lớp dạy nghề? Hội nhập người Hồi Giáo Á Rập vào xứ Thổ? Khó quá! Mà lỡ thành công thì Thổ sẽ là khối nam châm thu hút nạn dân từ xứ khác, nhiều lắm - như Iraq hay Afghamistan!
Sau khi bị chối từ vào Liên Âu, lãnh đạo Thổ Nhĩ Kỳ lui về sức mạnh tinh thần của Hồi Giáo, là chủ trương của Tổng Thống Recep Tayyip Erdoan, khiến Thổ càng bị kết án là độc tài và chà đạp nhân quyền. Tức là càng xa rời lý tưởng Âu Châu. Bây giờ, khi quân khủng bố Hồi giáo triệt để thực hiện lý tưởng đó, là tự do ra vào Âu Châu để phát huy Thánh Chiến Jihad, nạn vi phạm nhân quyền của Thổ lại được “tương đối hóa.”
Là người thúc đẩy giải pháp Âu-Thổ vào tuần qua, Thủ Tướng Đức Angela Merkel đã đổi giọng: “Nếu chúng ta là đối tác chiến lược thì nên thẳng thắn bàn thảo về các vấn đề cấp bách của mình.” Cấp bách nhất là cần Thổ canh cửa, với hy vọng là sẽ có ngày bước qua ngưỡng cửa mà là thành viên của Liên Âu từ trong nhìn ra.
Không mấy ai tin vào viễn ảnh đó, nhưng cận cảnh vẫn là nạn dân. Và nếu Nga làm quá thì sẽ càng giúp Thổ Nhĩ Kỳ bước vào Âu Châu. Chuyện này mà chẳng hấp dẫn hơn vụ Hoa Kỳ tăng lãi suất hay Âu Châu tiếp tục bơm tiền sao?
Nguyễn-Xuân Nghĩa
