Bất lực trước cái ác có vũ trang có lẽ là tủi nhục lớn nhất của con người. Khi sáu gã to con đè anh xuống đất, anh bất lực. Nhưng anh không muốn từ bỏ quyền nhân phẩm tự nhiên của mình: anh sẽ không thỏa thuận với bọn côn đồ ấy, anh sẽ không hứa hẹn gì. Khi chúng bắt anh ra khỏi nhà, lấy hết sức đánh đập anh, làm cay mắt anh bằng hơi cay, dùng xà beng nạy cửa trước nhà anh ra và đập phá bàn ghế ngay trước mặt gia đình anh, khi vào nửa khuya chúng còng tay anh chở đến đồn công an và ra lệnh anh ký vào các tờ khai, thì bản năng tự vệ bình thường của anh và ý thức nhân phẩm căn bản của anh sẽ khiến anh nói KHÔNG.
Vì cho dù những người này làm tất cả những điều nhân danh sự nghiệp tốt đẹp nhất và cao quý nhất thì họ cũng phá hoại sự nghiệp ấy bằng những hành động bất chính của họ.
Chưa có gì chắc chắn hết, cửa nhà tù vẫn còn mở ra cho anh, anh vẫn còn có sự chọn lựa. Nhưng anh hầu như đã biết - bản năng anh đang mách với anh - rằng từ bỏ nhân phẩm không phải là giá đáng trả để cửa nhà tù mở ra cho anh.
Thỏa thuận bất kỳ điều gì với những kẻ hoàn toàn xem thường chính khái niệm "thỏa thuận", những kẻ thường xuyên nuốt lời hứa, những kẻ mà dối trá là món ăn chính hàng ngày của họ, là ngược với lương tri. Dù sao, anh không bao giờ biết ai đã có quan hệ với các nhân viên cơ quan an ninh và không cảm thấy bị lừa. Đối với những người có đôi mắt không có thần sắc và láo liên, có đầu óc u mê nhưng giỏi tra tấn, có tâm hồn hoen ố mà mong mỏi được xã hội tán thành này, anh chỉ là nguyên liệu để cho họ làm việc. Họ có nếp nghĩ riêng của họ: họ tin họ có thể thuyết phục bất kỳ ai làm bất kỳ điều gì (nói cách khác, mọi người đều có thể bị họ hoặc mua chuộc hay hăm dọa). Đối với họ đó chỉ là vấn đề cái giá phải trả hay mức độ đau đớn phải gây ra. Mặc dù họ hành động theo nhiệm vụ thường lệ của họ, nhưng mỗi cái vấp của anh, mỗi cái ngã của anh đều ban ý nghĩa cho cuộc đời họ. Đối với họ sự đầu hàng của anh không chỉ là thành tựu nghề nghiệp mà đấy chính là lý do họ tồn tại.
Thế rồi anh thấy mình bắt đầu tranh luận triết học với họ về ý nghĩa của cuộc đời anh, về vô nghĩa của cuộc đời họ, về ban ý nghĩa cho mỗi kiếp người. Anh bắt đầu cãi với họ như Giordano Bruno với Pháp quan Tôn giáo Pháp đình, như những người Khởi nghĩa tháng Chạp với sĩ quan cảnh sát Nga hoàng, như Walerian Lukasinski với thiên thần tiêu diệt của Nga hoàng, như Carl von Ossietzky với sĩ quan Gestapo tóc vàng, như Osip Mandelstam với đảng viên Bolshevik mặc đồng phục viền xanh của NKVD. Anh bắt đầu tranh cãi bất tận về điều mà Henryk Elzberg từng nói rằng giá trị của sự tham gia của anh không thể đo được bằng xác suất anh thắng mà đúng ra bằng giá trị tư tưởng của anh. Nói cách khác anh đạt được chiến thắng không phải khi anh thắng quyền lực mà khi anh vẫn trung thành với chính mình.
Lương tri của anh cũng mách cho anh biết rằng một khi ký vào bản tuyên bố trung thành với chế độ là anh đang đặt con roi vào tay công an. Họ sẽ vung vẩy con roi trước mặt anh và đe dọa anh để buộc anh ký vào bản tuyên bố khác, bản cam kết cộng tác với họ. Với bản cam kết ấy, bản tuyên bố trung thành với chế độ của anh sẽ biến thành hiệp ước với quỷ. Chính vì điều này anh không nên cho các điều tra viên công an dù chỉ một đầu ngón tay anh: vì họ sẽ ngay lập tức chụp lấy cả cánh tay anh. Chắc chắn anh phải biết cuộc đời của ai đấy đã bị tiêu tan trong một lúc khinh suất về đạo đức hay yếu đuối về tinh thần, ai đấy đã bị gọi điện thoại liên tục, nhà hay cơ quan họ bị công an đến thường xuyên, họ bị hăm dọa tố cáo mỗi lần họ đi ra nước ngoài. Những người như thế trả giá cho một lúc thiếu chín chắn bằng những năm dài ô nhục và sợ hãi. Nếu anh không muốn sợ hãi, nếu anh muốn tôn trọng mình, thì tiếng nói nội tâm của anh bảo anh, không thỏa thuận chính thức gì với công an.
Anh không thù ghét công an, chỉ thương hại họ. Anh biết tỷ lệ mắc bệnh tâm thần cao trong giới công an; anh biết mỗi người trong họ đều xấu hổ trước mặt con cái mình. Anh biết họ sẽ chịu bản án lãng quên trên cả nước (ai có thể còn nhớ những đao phủ và những kẻ chỉ điểm của thời xưa?)
Nói cách khác, anh vẫn chưa biết lần này, như thường lệ, họ sẽ lại nói láo, lường gạt, dọa nạt mọi người. Lần này anh cũng không biết rằng chuột sẽ là con vật đầu tiên chạy khỏi chiếc tàu đang chìm. Nhưng anh biết trước tất cả điều này không có gì mới, anh sẽ không cảm thấy thích giải thích cho những công an này đang vẫy giấy ra tù của anh ngay trước mặt anh, trong đồn công an chật chội này, rằng chính họ mới là nô lệ và không có giấy ra tù nào sẽ giải thoát họ ra khỏi ách nô lệ ấy. Anh không cảm thấy thích giải thích rằng những người đang đứng chen đầy ra đến tận ngoài hành lang mịt mù khói thuốc lá này, và họ chỉ mới vừa bị lôi ra khỏi nhà họ-tức những nhà hoạt động công nhân, giáo sư, nhà văn, sinh viên và nghệ sĩ, bạn hữu và người lạ này - chính là mạch sống và nhịp đập của tự do và chính vì điều này mà chế độ đã tuyên chiến với họ. Anh không cảm thấy thích giải thích cho viên công an đánh mạnh vào mặt anh với niềm vui thú tàn bạo ý nghĩa bài viết của Vassili Rozanov mà cho rằng cuộc tranh luận cơ bản nhất của văn hóa Châu Âu là sự đối kháng giữa kẻ cầm roi và người bị đánh bằng roi, Và anh không cảm thấy thích giải thích cho y rằng cuộc chạm trán giữa anh với họ là hiện thân mới nhất của cuộc đối kháng này. Anh sẽ hoàn toàn không nói gì với họ. Anh sẽ mỉm cười mỉa mai, anh sẽ nhất định không ký vào bất kỳ cái gì (ngay cả không ký vào cái lệnh bắt anh).
Điều duy nhất mà những trò lừa bịp này nhắc nhở anh chính là chế độ này giống như con chó hung dữ đã rụng hết răng nhưng vẫn thích cắn. Lý tưởng và đạo đức của Pavel Korchagin đã biến mất; ngày nay khi ai la công an, mắt y hiện lên vẻ sợ hãi. Anh có thể nhận ra nỗi sợ và tâm trạng bất an ấy dưới mũ sắt của y, qua đồng phục của y, đằng sau tấm khiên của y. Anh chợt nhận thức ngay rằng sợ hãi của công an có nghĩa là anh vẫn còn hy vọng. Hy vọng là quan trọng. Có lẽ quan trọng nhất trên đời.
Adam Michnik
Trần Quốc Việt dịch
______________
Trích dịch từ lá thư viết trong tù tựa đề "Tại sao anh không ký..." vào năm 1982 của Adam Michnik, nhà hoạt động nổi tiếng của Công đoàn Đoàn kết ở Ba Lan. Tựa đề tiếng Anh "Why You Are Not Signing...: A Letter from Bialoleka Internment Camp 1982". Tựa đề tiếng Việt của người dịch.
Từ tác phẩm "Letters From Prison" của Adam Michnik, nhà xuất bản University of California Press, Berkeley, 1985, trang 5-10.
