Sau 4 năm nội chiến khốc liệt, phe miền Nam chấp nhận thua trận. Tướng Grant thảo vội những điều khoản đầu hàng trao cho tướng Lee: "Những binh lính miền Nam sẽ không bị coi là phản quốc. Họ sẽ không bị đi tù. Chính phủ không được đụng tới hoặc phiền hà nếu họ chấp hành tốt luật lệ nơi cư ngụ. Kỵ binh được quyền mang ngựa và lừa về nhà để giúp gia đình họ cày cấy vào mùa xuân. Binh lính được quyền giữ lại khí giới cá nhân để giúp họ bảo vệ gia đình." Tướng Lee đọc xong và nói: "Điều này sẽ làm quân lính của tôi vui lắm."
Một vài giờ sau khi Abraham Lincoln bị ám sát, phó tổng thống Andrew Johnson tuyên thệ nhậm chức vào ngày 15 tháng 4, 1865. Hơn 3 tuần sau, Andrew và phe miền Bắc đối diện với thử thách lớn: dùng chiến thắng của mình như thế nào cho việc hàn gắn đất nước và tái thiết sau chiến tranh? Mặc dù có một khoảnh khắc chớm lên muốn trả thù cho Abraham Lincoln và xữ phạt những kẻ phản loạn. Nhưng không có một ý tưởng và chính sách trừng phạt nào đối với miền Nam. Cái khó nhất là làm sao khôi phục lại các tiểu bang thua trận để cùng chung trong một liên bang, lấy được lòng dân trong cả nước.
Hai năm trước, sau chiến thắng quyết định ở Gettysburg và Vicksburg, Lincoln đã bày tỏ rằng các bang miền Nam chưa bao giờ ly khai hợp pháp cả; họ đã bị một số công dân phản loạn lừa dối dẫn tới việc thách thức không tuân phục Chính quyền Liên bang. Và vì chiến tranh là hành động của các cá nhân nên Chính phủ Liên bang sẽ xử lý những cá nhân này chứ không phải với các bang. Do đó, vào năm 1863, Lincoln lên Kế hoạch 10%: bất kỳ bang nào mà có 10% cử tri trung thành với Hiến pháp nước Mỹ thì sẽ được thu nhận lại trong liên bang. Trong khi đó phe Cộng hòa cấp tiến đã phản đối và đòi nâng lên 50% số cử tri. Tổng thống Lincoln đã phủ quyết. Dù vậy quốc hội đã lập Cục Phụ Trách Nô Lệ Được Tự Do tháng 3, 1865, nhằm trợ cấp thức ăn, dụng cụ, bảo vệ và chia đất cho người da đen.
Mùa thu 1865 Tổng thống Johnson đã ân xá toàn bộ binh lính sĩ quan miền Nam, trả lại đất đai cho chủ cũ, sử dụng và bổ nhiệm thống đốc và phục hồi hầu hết các bang miền Nam, không thừa nhận mọi khoản nợ đã dùng để trợ giúp cho phe ly khai trong thời gian chiến tranh và phê chuẩn bổ sung Tu Chính Án thứ 13 của Hiến pháp: bãi bỏ chế độ nô lệ. Cho đến cuối năm 1865, với một vài ngoại lệ, quá trình tái thiết và hòa giải tiến triển dù gặp nhiều chống đối trong quốc hội. Nhiều lãnh đạo chính phủ và tướng lãnh của phe thua trận được vào ghế quốc hội. Alexander Stephens, phó Tổng thống Confederate được bầu vào thượng viện,
Trong khi đó vài bang miền Nam lợi dụng sự khoan nhượng của Johnson đã áp dụng một loạt các luật gọi là Black Codes nhằm giới hạn quyền lợi của người da đen được giải phóng và tiếp tục dùng "lực lượng đen" cho công việc lao động. Hành động này làm phe miền Bắc và vài thành viên trong Quốc hội nổi giận, họ từ chối những chiếc ghế trong chính quyền từ phe miền Nam. Ngày 9 tháng 4, 1866 Quốc hội thông qua dự luật Nhân quyền, dự luật đầu tiên trong lịch sử về quyền con người bình đẳng trước pháp luật. Sau đó Tu Chính Án thứ 14 cho phép các nô lệ trở thành công dân Hoa Kỳ vào ngày 30 tháng 4, 1866.
Nhiều người da trắng miền Nam lo ưu thế chính trị và xã hội của họ bị đe dọa nên đã dùng những biện pháp bất hợp lệ đề ngăn chặn người da đen giành được quyền bình đẳng. Tổ chức cực đoan Ku Klux Klan ra đời ở Pulaski, Tennessee ngày 24 tháng 12, 1865 và trở nên ngày càng tàn bạo. Tháng 3, 1867 Quốc hội thông qua Đạo luật tái thiết đầu tiên, tạm thời chia miền Nam thành 5 vùng quân sự, mỗi khu vực do một viên tướng của Liên bang điều hành. Đồng thời thành lập các chính phủ dân sự phê chuẩn bổ sung sửa đổi Tu Chính Án thứ 14 và chấp nhận quyền bầu cử của người da đen. Những người ủng hộ phe ly khai và không tuyên thệ trung thành với nước Mỹ sẽ không được đi bầu cử. Ngày 24 tháng 7, 1866 Tennessee là tiểu bang miền Nam đầu tiên gia nhập trở lại với liên bang. Trong khi các bang miền Nam khác tiếp tục chống đối Tu chính án thứ 14. Tổng thống Johnson tiếp tục phủ quyết các Đạo luật tái thiết nhằm kiểm soát các bang phản loạn, bãi nhiệm Bộ trưởng chiến tranh Edwin M. Stanton, dẫn đến Quốc hội lần đầu tiên đàn hặc Tổng thống Johnson vào tháng 3, 1868. Johnson thoát được chỉ nhờ 1 phiếu bầu. Năm 1868 Oscar J. Dunn, một nô lệ da đen đầu tiên được bầu làm Thống đốc Louisiana. Tháng 8 năm đó Arkansas, North Carolina, South Carolina, Louisiana, Alabama và Florida tái nhập liên bang sau khi thừa nhận Tu Chính Án 14. Một tháng sau thì bạo động chống đối ở Opelousas, Louisiana làm 300 người da đen bị chết. Ulysses S. Grant, người hùng của cuộc nội chiến lên làm Tổng thống thứ 18, hủy bõ Cục Phụ Trách Nô Lệ và Tu chính án thứ 15 được Quốc hội thông qua vào năm 1870, quyết định quyền đi bầu cử của công dân Hoa Kỳ sẽ không bị phủ nhận hay hạn chế bởi Chính phủ Hoa Kỳ hay chính phủ bất kỳ bang nào vì lý do chủng tộc, màu da hay tình trạng nô lệ trước đây. Tất cả các bang miền Nam còn lại đều gia nhập liên bang. Tháng 5, 1872 Tổng thống Grant ký Đạo luật ân xá phục hồi quyền đi bầu và ứng cử cho hơn 150 ngàn sĩ quan binh lính của phe thua trận. Tuy vậy phải đến khi Tổng thống thứ 19 Rutherford B. Hayes rút quân đội ở S. Carolina và Louisiana thì Thời kỳ tái thiết sau nội chiến mới thực sự kết thúc.
Một cựu chiến binh Bắc quân Hoa Kỳ bắt tay một cựu chiến binh Nam quân Hoa Kỳ trong buổi lễ ở Gettysburg tại Pennsylvania năm 1913.
Trải qua 3 đời tổng thống với 3 Tu Chính Án thay đổi hiến pháp cho một đất nước đất nước sau cuộc nội chiến huynh đệ tương tàn. Bốn triệu người da đen tự do làm thay đổi nhanh chóng thời kỳ tái thiết bằng cách thể hiện quyền lợi công dân của mình trong chính quyền và nền kinh tế. Với 12 năm xung đột vì mâu thuẫn quyền lợi Nam - Bắc và nhiệt huyết từ các nhà lãnh đạo đất nước, nền dân chủ được phát huy tối ưu. Các nguồn lao động từ miền Nam cùng sự phát triển công nghiệp tiên tiến ở miền Bắc. Các chất xám và nhiệt tình xây dựng đất nước ở cả hai miền. Lần đầu tiên hệ thống giáo dục của tiểu bang miền Nam được tài trợ, chính sách thuế má công bằng, luật cấm kỳ thị chủng tộc ở các phương tiện vận chuyển và sinh hoạt nơi công cộng, liên bang trợ giúp đầu tư cho ngành hỏa xa và các tập đoàn công ty lớn...
Người Mỹ nhìn lại và xem thời kỳ tái thiết là một thất bại. Sau nội chiến thì chiến trường tiếp tục xãy ra ở chính trường. Người da đen vẫn còn vất vả để có được một đời sống công bằng trong tự do, tổ chức cực đoan Ku Klux Klan làm ung nhọt xã hội dân chủ, sự lũng đoạn và cơ hội đầu tư trong nền kinh tế làm bất công gia tăng, vai trò của chính quyền liên bang bao trùm lên các tiểu bang và kỳ thị da màu vẫn đậm nét cho đến 1960 với làn sóng phản đối để có được một ước mơ "I have a dream" của Martin Luther King. Thế nhưng 3 Tu Chính Án ra đời của một Hiến pháp dân chủ tối ưu đã đặt nền móng cho sự phát triển của đất nước ngày càng hùng mạnh. Nước Mỹ thống nhất và có được lòng dân từ miền Nam thua trận.
Người ta gọi thỏa thuận đầu hàng của tướng Grant và tướng Lee là Thỏa thuận của những người quân tử - The Gentlemen’s Agreement. Chính xác thì đó là thỏa thuận giữa các gentlemen, các người đàn ông hào hùng trong chinh chiến, nhân ái trong hòa bình, trọng chữ tín và đầy viễn kiến.
Sean Bảo (Việt Báo)
