Quan hệ Việt - Mỹ phát triển mạnh mẽ trong năm 2020Trong 2 ngày 29-30/10/2020, Ngoại trưởng Mỹ Mike Pompeo đã đến thăm Việt Nam để thảo luận các vấn đề liên quan đến quan hệ đối tác toàn diện giữa hai nước và tìm kiếm các lĩnh vực có thể giúp phát triển hơn nữa mối quan hệ này. Chuyến thăm dù chỉ diễn ra trong thời gian ngắn nhưng có tính tập trung cao độ. Theo một số tài liệu đã được Bộ Ngoại giao Mỹ công bố, Việt Nam giữ một vị trí quan trọng trong chính sách đối ngoại của Mỹ. Việc ký kết Hiệp định đối tác toàn diện Việt-Mỹ năm 2013 cho thấy Mỹ mong muốn hướng mối quan hệ này tới các lĩnh vực quốc phòng, chiến lược và kinh tế đến mức độ nào. Sau đó, chuyến thăm Mỹ của Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc tháng 5/2017, các cuộc tiếp xúc trong chuyến thăm Việt Nam của Tổng thống Obama năm 2016 và chuyến thăm Việt Nam của Tổng thống Trump tháng 11/2017 (để gặp nhà lãnh đạo Triều Tiên Kim Jong-un) đã củng cố thực tế rằng hai bên mong muốn cải thiện mối quan hệ này.
Việt Nam ngày càng được xem là một cường quốc bậc trung và là một lựa chọn khả dĩ thay thế Trung Quốc trong lĩnh vực sản xuất sau đại dịch COVID-19. Việc Việt Nam phục hồi nhanh hơn trong giai đoạn hậu COVID-19 cho thấy rõ thực tế rằng nền kinh tế Việt Nam sẽ tiến triển trong năm 2021 và Việt Nam sẽ tìm kiếm các nguồn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) để đưa nền kinh tế trở lại quỹ đạo. Tổng thống Trump đặt nhiều hy vọng vào khả năng cải thiện quan hệ hợp tác với Việt Nam, đặc biệt trong các lĩnh vực như quan hệ chính trị và ngoại giao, khoa học và công nghệ, cũng như các vấn đề liên quan đến môi trường và biến đổi khí hậu.
Việt Nam cũng là thành viên không thường trực của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc nhiệm kỳ 2020-2021, và do đó ngày càng nhận thức được rằng việc phối hợp tốt hơn với Mỹ sẽ giúp kiềm chế cường quốc hiếu chiến ở châu Á. Một trong những kết quả chính của mối quan hệ đang phát triển rực rỡ này là lĩnh vực quốc phòng và an ninh, và nổi bật là chuyến thăm của hai tàu sân bay Mỹ USS Carl Vinson năm 2018 và USS Roosevelt năm 2020.
Mỹ cũng đã mời các quân nhân Việt Nam tham gia các khóa đào tạo ở một số học viện quân sự cấp cao hơn và các khóa huấn luyện chỉ huy. Cùng với đó, Mỹ cũng đang tìm cách xuất khẩu vũ khí và trang thiết bị quân sự sang Việt Nam vì Việt Nam là quốc gia Đông Nam Á đang đều đặn gia tăng chi tiêu quốc phòng cũng như đang tìm cách hiện đại hóa lực lượng hải quân và không quân. Việt Nam cũng thừa nhận thực tế rằng để tăng trưởng và đạt được mục tiêu tăng trưởng kinh tế ở mức hai con số, hàng hóa Việt Nam cần đến thị trường Mỹ. Hiệp định thương mại Việt Nam-Liên minh châu Âu (EU) đã mở cửa thị trường châu Âu cho Việt Nam và sau khi phục hồi, Việt Nam có thể khai thác thị trường này một cách hiệu quả hơn nhờ các ưu đãi về thuế quan và các biện pháp tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động thương mại. Việc ký kết Hiệp định đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP) cũng đã mở ra nhiều triển vọng cho 15 nước ký kết. Việt Nam còn là thành viên của Hiệp định đối tác toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) và cũng tham gia Diễn đàn hợp tác kinh tế châu Á-Thái Bình Dương (APEC).
Mỹ cũng đã tăng cường tương tác với Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) trong năm 2020, và một trong những lý do khiến Mỹ làm vậy là vì Việt Nam đảm nhận vai trò Chủ tịch ASEAN năm 2020. Trong Đối thoại Mỹ-ASEAN lần thứ 33 được tổ chức hôm 4/8/2020 tại Washington DC, Mỹ đã bày tỏ quan điểm rằng quan hệ đối tác chiến lược Mỹ-ASEAN có ý nghĩa quan trọng đối với một khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương tự do và cởi mở. Mỹ đã sớm có dự tính cho các vấn đề liên quan đến Biển Đông và chính thức hóa dự thảo Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC) để có thể thông qua các giao thức hoạt động tiêu chuẩn và duy trì hòa bình ở biển Đông trong thời gian dài hơn.
Hình minh hoạ. Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc chủ trì cuộc họp ASEAN + 3 tại Hà Nội hôm 14/11/2020. AFP
Trong cuộc họp, Mỹ đã nhấn mạnh sự cần thiết phải có các quy tắc rõ ràng và minh bạch dựa trên Công ước Liên hợp quốc về Luật biển (UNCLOS) và cam kết tuân thủ phán quyết năm 2016 của Tòa trọng tài. Dưới sự dẫn dắt của Việt Nam, ASEAN đã có thể ứng phó với đại dịch COVID-19 và Mỹ đã bày tỏ sự tin tưởng vào khả năng phục hồi của ASEAN trước những khoản nợ vượt quá khả năng chi trả. Mỹ cũng đã tuyên bố cung cấp cho ASEAN dịch vụ y tế khẩn cấp, thuốc men và hỗ trợ chống dịch trị giá hơn 87 triệu USD. Một trong những lĩnh vực cơ bản mà Việt Nam khuyến khích sự tham gia của Mỹ là đào tạo và bồi dưỡng các nhân viên y tế cộng đồng. Việc nhận được sự hỗ trợ của Mỹ trong đào tạo chất lượng cao và tăng cường sự điều phối trong lĩnh vực y học và nghiên cứu khoa học là một thành tựu đối với Việt Nam.
Năm 2020, Mỹ và ASEAN kỷ niệm 5 năm quan hệ đối tác chiến lược. Tại các cuộc thảo luận diễn ra trong năm, hai bên đã bày tỏ quan điểm rằng chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương của Mỹ và Tầm nhìn ASEAN về Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương (AOIP) đều thống nhất ở khía cạnh tôn trọng chủ quyền và pháp quyền, cũng như nhấn mạnh sự cần thiết phải tuân thủ các khuôn khổ dựa trên các quy tắc và tăng tính minh bạch trong khu vực để thúc đẩy hòa bình và an ninh ở các vùng biển tranh chấp. Tại các hội nghị ASEAN, Mỹ đã cam kết thúc đẩy hệ thống điều phối trong trường hợp khẩn cấp liên quan đến sức khỏe cộng đồng ở Đông Nam Á, cũng như ủng hộ sự minh bạch về dữ liệu và các biện pháp pháp lý để hỗ trợ các nước Đông Nam Á thuộc khối ASEAN. Bộ Ngoại giao Mỹ cũng tạo ra mạng lưới cựu sinh viên ngành y nhằm thúc đẩy các chương trình trao đổi giữa các nước thành viên ASEAN và Mỹ cũng như sự phối hợp giữa các trung tâm kiểm soát và ngăn ngừa dịch bệnh của Mỹ.
Mỹ cũng đã đề xuất thành lập liên minh đào tạo y tế công-tư và bày tỏ sự quan tâm đến việc đầu tư nâng cao năng lực ngành y của Việt Nam. Hơn nữa, đối với ASEAN, nhân lực là yếu tố quan trọng để nâng cao kỹ năng và phát triển các nguồn lực nhằm tạo điều kiện thuận lợi giúp khối này nâng cao khả năng tự lực cánh sinh. Do vậy, Mỹ đã đề nghị hỗ trợ tài chính cho việc phát triển và đào tạo các giám đốc điều hành bậc trung theo một chương trình riêng tại Đại học Fulbright Việt Nam tại thành phố Hồ Chí Minh. Việc chú trọng vào công nghệ và đổi mới cũng như tinh thần kinh doanh cho thấy Mỹ quan tâm đến việc đưa Việt Nam trở thành một trong những nước tiên phong trong lĩnh vực đổi mới và nghiên cứu.
Một trong những thành tựu của năm 2020 là sự thiết lập quan hệ đối tác thành phố thông minh Mỹ-ASEAN nhằm nâng cao hiểu biết về giao thông, sự kết nối và việc quản lý nguồn nước ở một số thành phố được lựa chọn ở Đông Nam Á. Chương trình liên minh về công nghệ thông tin giữa Cơ quan phát triển quốc tế Mỹ (USAID) và 11 trường đại học Việt Nam sẽ giúp Việt Nam hiện đại hóa các viện công nghệ và kỹ thuật. Việc này sẽ thúc đẩy Việt Nam nhanh chóng trở thành một trung tâm công nghệ mới nổi ở Đông Nam Á.
Như đã thấy trong năm 2020, Mỹ ủng hộ hệ thống một cửa của ASEAN nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho việc thúc đẩy thương mại giữa ASEAN và Mỹ, và ngày càng nhấn mạnh vai trò của hệ thống thông quan tự động. Mỹ cũng đang nỗ lực nâng cao tinh thần kinh doanh và vị thế kinh tế cho nữ giới trên toàn châu Á. Ở Việt Nam, số lượng nữ quản lý tại các doanh nghiệp vừa và nhỏ chiếm tỷ lệ tương đối lớn. Điều này cho thấy Việt Nam có tiềm năng sớm trở thành nền kinh tế phát triển nhanh nhất trong khu vực. Một lĩnh vực được chú trọng là giải quyết vấn đề năng lượng và đáp ứng nhu cầu về điện ở Đông Nam Á. Mỹ và Việt Nam đã và đang chú trọng nghiên cứu tình trạng buôn người và lao động cưỡng ép trong khu vực. Dưới sự dẫn dắt của Việt Nam, ASEAN cũng đã đề xuất nghiên cứu và nâng cao nhận thức về lĩnh vực biển với Mỹ.
Tương lai quan hệ Việt - MỹNhìn chung, năm 2020 dường như là một dấu mốc quan trọng trong việc cải thiện quan hệ giữa Mỹ và Việt Nam, cũng như việc lôi kéo Mỹ vào các hoạt động của ASEAN. Số lượng các dự án cũng như các chương trình hỗ trợ mà Mỹ đã công bố trong năm 2020 cho thấy rõ thực tế rằng cường quốc toàn cầu này sẽ tập trung hơn vào khu vực, đặc biệt là các thách thức địa chính trị mới nổi lên và căng thẳng ở biển Đông. Về phần mình, Việt Nam đã có thể khơi dậy sự ủng hộ của các nước ASEAN trong việc nêu ra vấn đề biển Đông và thềm lục địa mở rộng, vốn đã nhận được sự ủng hộ của các nước châu Âu và Mỹ tại Liên hợp quốc. Ban lãnh đạo ASEAN đã mở ra một giai đoạn mới trong việc phát triển quan hệ đối tác giữa Mỹ và Việt Nam. Hiện nay, ngày càng có nhiều người dự đoán rằng những tương tác chính trị ngày càng tăng giữa hai bên có thể dẫn đến quan hệ đối tác chiến lược Việt-Mỹ trong tương lai. Tuy nhiên, điều này có trở thành hiện thực hay không phần lớn phụ thuộc vào việc Chính quyền Joe Biden sẽ nâng cấp quan hệ Việt-Mỹ hay sẽ khiến quan hệ này mất đà phát triển.
Quan hệ Việt-Mỹ có thể sẽ tiến triển hơn nữa trong 4 năm tới. Chính quyền Biden sẽ tiếp tục theo đuổi các chính sách cứng rắn đối với Trung Quốc, kể cả ở biển Đông, nơi Hà Nội và Bắc Kinh đang có tranh chấp lãnh thổ và quyền tài phán chồng lấn. Tuy nhiên, Việt Nam không muốn thấy một mối quan hệ đối đầu công khai phát triển giữa hai đối tác thương mại lớn nhất của nước này hoặc bị lôi kéo vào một cuộc xung đột vũ trang ở biển Đông. Giới lãnh đạo Việt Nam hy vọng Mỹ sẽ có những nỗ lực ngoại giao mạnh mẽ hơn đối với khu vực Mekong. Hà Nội cũng muốn Chính quyền Biden chấm dứt các cuộc điều tra về hành vi thao túng tiền tệ và các thông lệ thương mại của nước này. Trong khi quan hệ quân sự Việt-Mỹ có tiềm năng mở rộng hơn nữa với việc tổ chức thêm nhiều cuộc tập trận, các chuyến thăm cảng của tàu chiến và thậm chí có thể cả việc Mỹ bán vũ khí cho Việt Nam, thì những chỉ trích của Mỹ về hồ sơ nhân quyền của Hà Nội có thể cản trở mối quan hệ này.
Không làm mất lòng Trung QuốcTrung Quốc đã tỏ ra công khai khó chịu về sự phát triển trong quan hệ Mỹ-Việt, đặc biệt là các chiều kích an ninh trong mối quan hệ này.
Ngày 13/7/2020, tài khoản Facebook của Đại sứ quán Trung Quốc tại Việt Nam có đăng tải bài viết của ông Hồ Tích Tiến Tổng biên tập Thời báo Hoàn Cầu (Trung Quốc) với tựa đề “Nói vài lời thật lòng với người Việt Nam”. Dẫn lại các hoạt động quanh cột mốc 25 năm thiết lập quan hệ ngoại giao Việt - Mỹ, đại ý bài viết cho rằng Việt Nam đừng nên cả tin vào Mỹ rồi để bị ly gián trong quan hệ Việt - Trung. Thậm chí, bài viết cho rằng Việt Nam bị Mỹ dẫn dắt trong quan hệ song phương nhằm gây phương hại đến Trung Quốc.
Hình minh hoạ. Thủ tướng TQ Lý Khắc Cường (giữa) chứng kiến Bộ trưởng Thương mại TQ Zhong Shan (phải) ký thoả thuận RCEP nhân thượng đỉnh ASEAN ở Hà Nội hôm 15/11/2020. AFP
Mặc khác, Trung Quốc suy luận rằng mối quan hệ được cải thiện giữa Mỹ và Việt Nam sẽ gián tiếp tiếp tay cho mục tiêu bao vây Trung Quốc của Mỹ và qua đó làm suy yếu các mục tiêu, chính sách Vành đai và con đường của Trung Quốc ở Đông Nam Á và nhất là tham vọng trên Biển Đông của Trung Quốc.
Nước thì xa, mà lửa thì gần. Duy trì quan hệ ổn định với Trung Quốc là mối quan tâm quan trọng của Việt Nam trong chính sách đối ngoại hiện nay.
Nhân dịp 75 năm Quốc khánh Việt Nam, 71 năm Quốc khánh Trung Quốc và năm kỷ niệm 70 năm thiết lập quan hệ ngoại giao hai nước, ngày 29/9/2020, trong cuộc điện đàm với Tổng bí thư, Chủ tịch nước Trung Quốc Tập Cận Bình, Tổng bí thư, Chủ tịch nước Nguyễn Phú Trọng đã nhấn mạnh “năm 2020 là dấu mốc quan trọng kỷ niệm 70 năm thiết lập quan hệ ngoại giao hai nước; khẳng định trong 70 năm qua, quan hệ Việt Nam - Trung Quốc mặc dù có những lúc thăng trầm, nhưng hữu nghị và hợp tác luôn là dòng chảy chính”.
Tuy nhiên, Việt Nam đồng thời cũng thể hiện thái độ sẵn sàng đối đầu với Trung Quốc trong những vấn đề liên quan đến chủ quyền quốc gia của Việt Nam, nhất là từ khi xuất hiện sự kiện HD 981 vào năm 2014 cho đến nay.
Mối quan hệ của Việt Nam với Mỹ có thể được hiểu rõ nhất trong bối cảnh của mối quan hệ Trung-Việt phức tạp. Trong khi cạnh tranh Mỹ - Trung luôn là đề tài nhạy cảm và ảnh hưởng lên bức tranh địa chính trị - địa kinh tế toàn cầu, thì Việt Nam luôn có thế ứng xử “vừa được lòng anh, đặng bụng chồng”.
Nhân kỷ niệm 75 năm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh Việt Nam, ngày 2/9/2020, Thượng tướng Nguyễn Chí Vịnh, Thứ trưởng Quốc phòng đã phát biểu: “Trước diễn biến phức tạp của tình hình thế giới, có những nước đã buộc phải chọn bên, nhưng Việt Nam không làm như vậy. Chúng ta có quan hệ tốt hay xấu, gần hay xa, ủng hộ hay không ủng hộ nhưng luôn giữ độc lập, tự chủ trên cơ sở tôn trọng lợi ích của các quốc gia khác”.
Tại Hội nghị ASEAN 36 vừa qua, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc cũng đã nói "ASEAN sẽ không chọn bên trong cạnh tranh chiến lược giữa Mỹ và Trung Quốc".
Nói về “chọn bên”, tại buổi tiếp báo chí ở Hà Nội ngày 2/7/2020, Đại sứ Mỹ tại Việt Nam Daniel Kritenbrink nói rằng Mỹ không muốn ASEAN hay bất kỳ quốc gia nào khác phải chọn phe. "Điều chúng tôi mong muốn là các nước sớm nhận ra rằng họ muốn có trật tự ổn định và đạt được những lợi ích trong tuân thủ luật pháp quốc tế. Chúng tôi phản đối các quốc gia lớn bắt nạt các quốc gia khác, và kỳ vọng vào sự hợp tác để thúc đẩy hòa bình và thượng tôn pháp luật. Chúng tôi chào đón Trung Quốc tham gia vào các nỗ lực đảm bảo trật tự thế giới".
Tóm lại, mặc dù quan hệ Việt – Trung có thể tiếp tục căng thẳng, Việt Nam sẽ cố gắng duy trì quan hệ xây dựng với Trung Quốc dựa trên tinh thần “đối tác, đối trọng” và Việt Nam sẽ theo đuổi quan hệ với Mỹ theo cách mà không làm tổn hại nghiêm trọng quan hệ với Trung Quốc.
Nguyễn Trường (Blog RFA)
