Hội nghị trung ương 3 Đảng Cộng sản Việt Nam tại Hà Nội hôm 5/7/2021. Báo Chính Phủ

Hội nghị Trung ương 3 đang diễn ra từ ngày 5/7/2021 tại Hà Nội để tiếp tục “kiện toàn nhân sự lãnh đạo” sau những bất ổn thể chế. Quá trình này là trọng tâm, đang tạo ra sự thay đổi quyết liệt nhưng đồng thời chứa đựng những thách thức chủ yếu.
 “Đan xen thử nghiệm”  
Công tác “Kiện toàn nhân sự lãnh đạo” vẫn mang nặng tính hình thức, Đảng chọn – Quốc hội bầu, nhưng có đan xen những “thử nghiệm” táo bạo và quyết đoán về điều động và luân chuyển các Ủy viên trung ương.
Đại hội 13 của Đảng Cộng sản Việt Nam, tháng 1/2021, đánh dấu chấm dứt, nhìn từ bề ngoài, sự chia rẽ trong nội bộ. Quyền lực đảng, vượt qua những quy định về giới hạn nhiệm kỳ và tuổi, được tập trung cao độ vào tay Tổng Bí thư Đảng. Bộ Chính trị, Ban Bí thư với cơ cấu ưu tiên quyền lực như các ban nội chính, kiểm tra, tổ chức, an ninh, quân đội… thiên về sức mạnh nhằm thực hiện các giải pháp nêu trên bất chấp nguyên tắc tập thể lãnh đạo. Hai trăm uỷ viên Ban Chấp hành Trung ương được sàng lọc, trong đó hơn một nửa là mới và chủ yếu là ở trung ương, lãnh đạo là bí thư các tỉnh chiếm khoảng một phần ba….
“Kiện toàn nhân sự lãnh đạo” đang tiếp tục đối với bộ máy Nhà nước, nhưng mang nặng tính hình thức. Đây là quá trình hiện thực hoá, hợp pháp hoá các nhân sự của Đảng CS đối với Chính phủ, Quốc hội và các cơ quan đoàn thể trong hệ thống chính trị. Tại Hội nghị Trung ương 2, tháng 3/2021, các chức danh Chủ tịch nước, Thủ tướng, Chủ tịch Quốc hội và 24 chức danh lãnh đạo khác của các cơ quan Nhà nước đã được xác định, nay Hội nghị Trung ương 3, tháng 7/2021 sẽ xem xét và thông qua 23 chức danh còn lại để giới thiệu cho Quốc hội khoá 15 bầu hoặc phê chuẩn tại Kỳ họp thứ nhất….
Thực ra, những động thái thay đổi nhân sự lãnh đạo đã và đang diễn ra trước và sau Đại hội 13 mà không phụ thuộc vào các hội nghị trung ương về công tác cán bộ. Ngoài những cơ cấu nhân sự được công khai, sự luân chuyển nhân sự giữa tổ chức chuyên trách đảng, các lãnh đạo chính trị và chính phủ, cơ quan điều hành, các nhà kỹ trị phản ánh xu hướng củng cố chức năng toàn trị, đảng đang dần quay lại nắm kinh tế. Chẳng hạn, một số trường hợp điển hình như ông Thống đốc ngân hàng nhà nước được điều động trước Đại hội 13 giữ chức Chánh văn phòng Trung ương, ông Bộ trưởng Công thương – giữ chức Trưởng Ban Kinh tế… và gần đây, ngày 3/7/2021 hai ông nguyên chủ tịch hội đồng thành viên hai ngân hàng lớn của Việt Nam: Vietcombank và Vietinbank đã nhận quyết định điều động làm Bí thư tỉnh Hậu Giang và Bí thư tỉnh Bến tre…. Liệu đây có là sự thử nghiệm, một bước đệm cho ý đồ lâu dài rằng Đảng sẽ quyết tâm lãnh đạo thị trường đồng thời kiểm soát cán bộ lãnh đạo, ngăn chặn suy thoái?

 Hai trăm Uỷ viên Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam chụp hình chung tại Đại hội 13 ở Hà Nội hôm 1/2/2021. AFP

“Sự chia rẽ”
Sự chia rẽ trong nội bộ vừa là nguyên nhân vừa là hậu quả của quá trình “kiện toàn nhân sự lãnh đạo”. Về nguyên lý, “kiện toàn” là sự sàng lọc cán bộ lãnh đạo có nguy cơ “suy thoái về tư tưởng đạo đức lối sống” và xây dựng bộ máy cai trị trong sạch và có năng lực hướng đến “đảng mạnh và nhà nước mạnh”. Tuy nhiên, thực tế cho thấy rằng quá trình này rất phức tạp và mang tính đặc thù xuất phát từ những bất ổn thể chế, được “tích tụ” trong nhiều năm, mà biểu hiện rõ rệt ra bên ngoài là sự chia rẽ sâu sắc trong bộ máy lãnh đạo ở cấp cao nhất của đảng và chính phủ, mà đỉnh điểm là quyền lực tuyệt đối của Tổng Bí thư đảng bị thách thức bởi Thủ tướng Chính phủ trong nhiệm kỳ 11 (2011-2016).
Sự chia rẽ này bắt nguồn từ những thay đổi để đáp ứng yêu cầu thực hiện chủ trương Đổi mới, trong đó các công cụ quản lý kinh tế tập trung bị bãi bỏ và cơ chế thị trường được khuyến khích. Trước hết, sự phân công nhiệm vụ, quyền hạn và chuyên môn hoá chức năng của các nhánh quyền lực trong bộ máy nhà nước, hành pháp, lập pháp và tư pháp mặc dù dưới sự lãnh đạo của đảng cũng vẫn chia tách một cách tương đối, sự phân cấp giữa trung ương và địa phương ngày càng sâu sắc và rõ ràng hơn. Đồng thời với quá trình này, việc đề bạt cán bộ vào các cương vị lãnh đạo cũng ngày càng dựa vào thành tích, năng lực kỹ trị hơn là sự trung thành với lý tưởng hay lãnh tụ. Hệ quả là sự xuất hiện một bộ phận quan chức, đặc biệt nhân sự chính phủ, “có quyền và gần tiền”, đã hư hỏng khi không thoát khỏi sự cám dỗ.
“Thách thức chủ yếu”
Phá vỡ chuẩn nguyên tắc chuyển giao quyền lực và dân chủ trong sinh hoạt nội bộ đảng, khoảng trống kế vị, hiệu ứng từ chiến dịch “đốt lò”, song trùng chức năng lãnh đạo của đảng và sự điều hành của chính phủ, ngộ nhận về năng lực bộ máy là những thách thức chủ yếu đối với “kiện toàn nhân sự lãnh đạo”.
Các giới hạn tuổi và nhiệm kỳ về chuyển giao quyền lực bị phá vỡ, “các trường hợp đặc biệt” nhiều hơn, có thể tạo ra tiền lệ xấu. Ông Tổng Bí thư đang ở đỉnh cao quyền lực và đang đặt cược triển vọng của đất nước vào chính bản thân ông, nhưng hạn chế về sức khoẻ và tuổi tác khiến cho việc chuyển giao quyền lực ở nhiệm kỳ khoá 13 là khó tránh khỏi, và “cuộc cạnh tranh” trong giới lãnh đạo cao cấp để thể hiện lòng trung thành và giành quyền kế vị có thể chứa đựng bất ổn.

 Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng, người vừa trúng cử nhiệm kỳ 3 tại Đại hội 13 ĐCSVN ở Hà Nội hôm 1/2/2021. AFP

Quá trình chống tham nhũng quyết liệt, chiến dịch “đốt lò” đang thử thách sự trung thành của quan chức trong bộ máy. Cho dù kéo dài nhiệm kỳ lãnh đạo đảng với sứ mệnh làm trong sạch đội ngũ, nhưng việc trừng phạt nhiều lãnh đạo vì lý do “định tính” như vi phạm nguyên tắc tập trung dân chủ, buông lỏng kỷ cương, nể nang … làm cho nhiều cán bộ cảm thấy phân vân, không biết sự ưu tiên cải cách là gì và không có vị trí cao, trung cấp nào có thể an toàn, và không ai muốn thử nghiệm. Mặc dù sự thanh lọc được mô tả là “tâm phục khẩu phục”, nhưng một cảm xúc “gây thù” hơn là “thân tín” đang bao trùm. Lòng trung thành chính trị, ngay cả dưới các chế độ chuyên chế, cũng có thể thay đổi.
Những thay đổi về nhân sự lãnh đạo diễn ra quyết đoán hơn, các quyết định thay thế, luân chuyển giữa các vị trí chuyên trách đảng và kỹ trị được thực thi nhanh chóng từ cấp cao nhất như Bộ Chính trị, Ban Bí thư nhằm mục đích củng cố chức năng toàn trị đang hạn chế dân chủ nội bộ. Hơn thế, những thay đổi này dường như không gặp phải sự phản kháng đáng kể nào từ giới lãnh đạo do nỗi sợ hãi bị trừng phạt và từ dân chúng vốn thụ động tham gia chính trị. Điều này không thể phản ánh năng lực lãnh đạo của đảng. Bởi vậy, những tác động của chính sách cần có thời gian kiểm định. Tuy nhiên, về nguyên tắc, quyền lực tập trung để củng cố chức năng toàn trị, trong đó đảng nỗ lực quay lại nắm quyền chỉ đạo kinh tế có thể tạo ra sự song trùng, chồng chéo, thậm chí rối loạn phối hợp giữa các thể chế trong hệ thống chính trị, làm trì hoãn kéo dài các dự luật liên quan đến nhân quyền như hội họp, biểu tình….
Thực tế cho thấy mỗi khi có khủng hoảng thì phản ứng tất yếu của mô hình toàn trị (totalitarianism) dưới sự lãnh đạo của đảng cộng sản là quyền lực lại được tập trung cao hơn để đối phó. Khi chuyển kinh tế sang thị trường, động lực tăng trưởng được khuyến khích, một mô hình chuyên chế (authoritarianism), bớt toàn trị hơn, được quan sát thấy, nhưng không phản ánh quá trình dân chủ hoá. Các “con hổ” châu Á, sau thành công về kinh tế, đã chuyển đổi sang thể chế dân chủ, nhưng đó không là bài học cho các nước cộng sản. Mô hình Trung Quốc đang phản ánh sự chuyển động ngược từ chuyên chế sang toàn trị, mà Việt Nam là bản sao. Ý thức hệ chủ nghĩa xã hội giáo điều thường được diễn giải có lợi cho chế độ, trong đó bộ máy nhân sự đặc quyền luôn là ưu tiên đảm bảo sự tồn vong của nó. Kết quả ngắn hạn của những thay đổi tuỳ thuộc nhiều vào các chính trị gia và ý chí đeo bám quyền lực của họ, mặc dù họ không thể cai trị mãi được.



Theo RFA