Khi làm việc có lý tưởng, danh vọng là thành quả của việc làm. Khi làm việc không có lý tưởng, danh vọng sẽ trở thành mục đích. Người làm bất kỳ một việc gì chỉ vì ham muốn danh vọng, lòng như một tên trộm mặc áo thầy tu, chỉ đạo đức ban ngày, khi đêm đến, bịt mặt lẫn vào bóng tối. Vì vậy, cả đời sống hồi hộp, lo âu, sợ bị khám phá, sợ bị bắt gặp. Kẻ gian không bao giờ đạt được và hiểu rõ, thế nào là “bình an dưới thế.” Nhưng tạo chấn thương sâu đậm hơn chính là lương tri, nhất là lúc về già, dù không còn trộm cướp vẫn nghe tiếng nói âm thầm khiển trách và tự kinh bỉ.
Có bao nhiêu người lớn tuổi đang hối hận vì lúc trẻ tham lam danh vọng đã có nhiều hành động đáng hổ thẹn?
Danh vọng: Leo lên, trèo lên, đi, đứng, nằm, ngồi, đều muốn cao hơn người khác, để được vỗ tay, khen thưởng, ngưỡng mộ. Khổ thay! vỗ một hồi, mỏi tay; khen một hồi, khô nước miếng; nhìn một hồi, mắt mờ ... Thế nào cũng phải ngừng. Khi ngừng, danh vọng tụt xuống cho tham vọng trồi lên.
Người cởi danh vọng như cởi thuyền đi vào bão tố. Bão cấp 1,2,3,4, thì đau khổ, buồn rầu, Bão cấp 5, thì đi không trở lại. Vậy mà lũ lượt người đi tớ cũng đi (*). Đi sau chữ "danh" là chữ "vọng", bao gồm hy vọng, thất vọng, tuyệt vọng, vọng tưởng. Trong khi chữ “danh” chỉ định giá trị trong xã hội, đời sống, chữ “vọng” là thái độ và trạng thái tâm lý. Tâm lý luôn luôn là cõi bí ẩn, vì vậy, người ham mê danh vọng luôn luôn là kẻ bí mật, nếu không muốn nói là đen tối.
Danh, tiền và tình liên quan gắn bó với nhau. Có một thứ, dễ rủ hai thứ còn lại về cùng một nhà. Có danh, dễ kiếm tiền và dễ dụ gái. Người ham danh thường là người mê tiền và mê sắc dục. Hoặc nói trần trụi: ham một thứ là ham cả ba. Từ quan điểm này, có thể nào đưa ra một giả thuyết: người ham danh là người có máu lường gạt và lòng phản bội? Hoặc nói ngược lại: kẻ phụ bạc vợ chồng thường là kẻ ham danh, ham tiền.
Danh vọng thuộc về một dòng họ gồm có ganh tị, cạnh tranh, ghét bỏ, ám hại, gièm pha, khinh bỉ, xem thường, thiếu hiểu biết, cực đoan và ngu dốt. Tại sao ngu? Người thông thái để danh vọng theo đuổi mình. Kẻ ngu rượt đuổi danh vọng. Chúa, Phật, Einstein, Socrates, ... mỗi sớm mai mở cửa, danh vọng sắp hàng chờ đợi trước nhà. Ngược lại, có điều gì bất ổn, lạ kỳ, khi ngày đêm chúng ta đuổi theo danh vọng, rượt một bóng mờ chạy nhanh phía trước. Có điều gì điên rồ khi ôm một đám mây mà sung sướng tưởng đang ôm vĩnh viển tình, tiền, danh. Lẽ ra nên để tâm hồn và thời giờ ôm vợ hay chồng mới phải.
Có ai cảm thấy mình đạt danh vọng cao vì yêu chồng, mê vợ, yêu con cho đến cuối đời? Tôi khâm phục, vỗ tay, ngưỡng mộ những người này hơn hết thảy các nhân vật đứng trên tượng đài.
Được danh vọng và tham danh vọng, không phải là hai mặt của một đồng tiền, mà là hai con bài khác nhau: một con xì rô, một con xì bích. Người đánh bạc xem hai con này có giá trị như nhau. Người bói toán, chiêm nghiệm tương lai, lật bài xí bích, biết ngay tai vạ. Người nào đang tính toán trộm cắp công danh, thay vì dùng tài năng đoạt lấy, nghĩ lại đi, có phải trái tim mình giống con bích đen?
Người tham danh vọng không phải không có tài, nhưng họ muốn được công nhận, thù lao, tôn vinh lớn hơn tài năng họ đang có. Như con tôm muốn hóa rồng, nhảy qua ba đợt sóng lớn, cuối cùng bị sóng đánh lộn nhào: đít lên đầu, đầu xuống đít. Nếu chúng ta quan sát hàng ngày, chung quanh có rất nhiều người đang nhảy, dù đít đã ở trên đầu. Có con sâu xấu hóa thành bướm đẹp, thì có con dòi hôi hóa thành ruồi bẩn. Cũng là hóa thân, sao người ta hay dùng bướm làm ẩn dụ mà không dùng ruồi? Ruồi lúc nào chẳng nhiều hơn bướm.
Định luật tự nhiên ngàn đời đã định: Biết bơi thì ở dưới nước. Biết chạy nhảy thì ở trên bờ. Biết bay thì lên không trung. Cả ba loại này đều không thể thành rồng, vì rồng là ảo ảnh, ảo mộng, hoang tưởng. Có ai thấy được con rồng ra sao? Có ai biết được con rồng là kiểu mẫu của cá sấu thăng hoa? Người muốn hóa rồng phải chăng căn cước của họ vốn là cá sấu? Nên khi thành rồng giả thì bản tính "cá xấu" gây hại cho người khác và tự di họa bản thân? Nhìn một cách thật thà hơn, bình dân hơn, dòi không thể thành bướm. Danh vọng cao nhất của dòi là ruồi.
Ở dưới nước, vì sao lại muốn làm vua trên bờ? Man rợ trong rừng sâu, vì sao muốn trở thành hoàng hậu, công chúa? Vì sao tất cả chim bay, không con nào muốn hóa thành con còng con cua? Thế mới hiểu ra, danh vọng không bao giờ đi xuống. Nếu đi xuống, gọi là thất vọng. Danh vọng luôn luôn đi lên, không có giới hạn, không có thỏa mãn, hành trình này gọi là tham vọng. Như vậy, danh vọng và thất vọng mới là hai mặt của một bàn tay. Một mặt dùng để vuốt ve an ủi, mặt kia dùng để tát tai.
Thức dậy lúc 2 giờ sáng,
sau một chiêm bao kinh hoàng.
Mơ gặp một ông thầy, dạy tôi nghề ăn trộm.
Khi ông làm chính trị, dạy cướp bóc kẻ dại khờ.
Dạy tham nhũng là làm phước cho người thất thế.
Dạy nói dối là sấm truyền cho kẻ có mắt nhưng mù.
Dạy ngu xuẩn vì cả tin không bao giờ kiểm chứng.
Khi ông làm tu sĩ, dạy ăn trộm tâm linh.
Dạy gặp kẻ khổ đau, hứa cho họ hạnh phúc.
Dạy gặp kẻ bần cùng, hứa cho họ đầy đủ đời sau.
Dạy gặp kẻ thất tình, hứa với họ đi tu sẽ vui sướng.
Dạy lời hứa là khí giới lợi hại nhất trên đời,
Người hứa với nhau như chơi xì tố, không ai có đôi.
Khi ông làm kinh doanh, dạy tôi:
giả hình và lợi dụng là anh em sinh đôi,
xuất hiện liên hồi, người mất tiền không biết ai thủ phạm.
Hạ sách: Đem cái lợi dụ người.
Trung sách: Giả giàu sang cho họ bắt chước.
Thượng sách: Mang mặt nạ từ thiện.
Ông dạy tôi bay và bay rất cao, lả lướt trên thành phố.
Bạn bè, hàng xóm, kể cả thị trưởng đều ngưỡng mộ.
Phụ nữ đẹp đến xin chữ ký, thanh niên xin làm học trò.
Tôi rạng rỡ như cây đuốc olympic, mọi người phải bảo vệ.
Rồi đến hôm biểu diễn bay,
tôi giăng đôi tay, chạy thật nhanh, chờ cất cánh,
Lạ lùng thay, như con vịt lẹt đẹt không cách nào bay lên.
Người xem thất vọng, la ó, quăng cà chua, quăng trứng.
Tôi quá sức xấu hổ với vợ con.
Thức dậy,
suốt đêm vẫn còn xấu hổ.
Danh vọng như lãnh lương. Làm giáo sư lãnh lương cao. Làm công nhân lãnh lương thấp. Lương bổng tương xứng với khả năng. Danh vọng tương ứng với tài hoa. Việc này tự nhiên thôi. Làm thơ đại khái mà muốn nổi bật như Lorca, là nhân công hầm mõ cần được trúng số độc đắc. Ra quán bàn chuyện chính trị, quân sự đông tây như Hàn Tín, Trương Lương, là hiểu nhà lính, nói nhà quan.
Danh vọng là kết quả trao đổi không tương đương nhưng phù hợp với tài năng, là xì rô. Ra ngoài điều kiện này, danh vọng là xì bích. Cầm trong hồn lá bài bích là điềm xấu, ít nhất là nỗi buồn tự xấu hổ. Đã là người có danh vọng vì sao mang mặc cảm trong lòng, vì con xì bích ngự trị, ám ảnh, luôn luôn cảnh báo danh vọng sắp bị thất vọng.
Đôi khi, có người tự hỏi, mình có tài, tại sao không có danh vọng phù hợp? Có thể vì không gặp thời, chuyện này hiếm hoi. Có thể vì không phát huy tài năng đúng mức. Có thể vì tưởng lầm mình có tài. Từ một tài năng có thật, biến thành hiệu quả để có danh vọng xứng đáng, đòi hỏi một hành trình tuy ngắn ngủi từ trí não đến hai bàn tay, nhưng xa vời như đường đi từ trái đất lên đến mặt trời. Nhưng trước hết, làm sao biết mình có tài hay không? Hỏi mẹ vợ, mẹ chồng, thì rõ.
Danh vọng được xác định khá rõ ràng, là ham muốn địa vị cao trong xã hội, thế giới, hoặc lịch sử. Nghĩa là, có đám đông mới có danh vọng. Lên núi, vào sa mạc, đóng cửa nhà, ở một mình, chỉ có gia đình, tự nhiên danh vọng bỏ đi. Tránh danh vọng là tránh đám đông. Chẳng phải vì vậy Lão Tử đã cưỡi trâu biến vào sa mạc?
Những nghệ sĩ chân chính thường hiểu được ảnh hưởng trì trệ của đám đông, họ tìm cách tránh né, bỏ chạy. Họ lơ là với đám đông cụ thể nhưng lại quan tâm đến đám đông vô hình, đám đông trong tương lai, vì vậy, danh vọng lại trồi lên. Thể loại danh vọng trường tồn trong tương lai này, về mặt lịch sử, đào tạo những chính trị gia đủ hạng tốt xấu.
Chẳng hiểu vì sao danh vọng lại thu hút người ta say mê, cuồng dại, có khi thảm thiết như vậy?
Có lẽ, đa số con người không muốn nhìn nhận hoặc không biết sự thật về mình.
Ngu Yên
*Trích từ Tạp Chí Đọc và Viết số 7 - Số Đặc Biệt Giáng Sinh
