Năm Nhâm Dần sắp hết, năm Quý Mão đã lấp ló bên hiên nhà. Trong cái lạnh thấu xương của những ngày cuối đông, mọi người bỗng thấy thời gian qua mau. Mặc cho Ông Hổ gặm mối căm hờn trong cũi sắt, con thú cưng của nhiều gia đình cứ nhởn nhơ đi lại trong nhà. Nó còn bạo gan đi vào ca dao:



Con mèo mà trèo cây cau

Hỏi thăm chú chuột đi đâu vắng nhà

Chú chuột đi chợ đàng xa

Mua mắm mua muối giỗ cha chú mèo.



Chuột đâu có làm tổ trên cây cau mà mèo trèo lên làm gì? Mà làm giỗ sao lại mua mắm muối? Dù có nhiều cách giải thích khác nhau, ta nên xem đây chỉ là một bài đồng dao thuần tuý, trước hết nhằm củng cố cho trẻ em những hiểu biết thường thức từ gần đến xa, từ cụ thể đến trừu tượng, trong bước đầu các cháu làm quen với sự vật hiện tượng tự nhiên và xã hội xung quanh mình.



Con vật trong nhà đó lại rủ rê nhau đột nhập cả kho tàng tục ngữ, thành ngữ, ca dao khác:



-- Chó giữ nhà, mèo bắt chuột: ai cũng có nghề nghiệp chuyên môn của mình, đừng tị nạnh nhau, đừng can thiệp vào công việc của nhau.



-- Chó treo, mèo đậy: Thức ăn treo cao để tránh chó ăn, đậy kỹ không để mèo lục, ý khuyên cảnh giác cửa nẻo phòng trộm cắp.

-- Chẳng biết mèo nào cắn mỉu nào: nghĩa bóng nói mỗi người đều có sở trường riêng, chưa chắc ai đã hơn ai.

-- Chửi chó mắng mèo: tức giận, mắng chửi vu vơ.

-- Giấu như mèo giấu cứt: chê người giấu giếm thứ gì, điều gì quá kỹ.

-- Không có chó bắt mèo ăn cứt: phải dùng một người không đúng khả năng, sở trường của người ta.

-- Mèo ốm bắt chuột cống: chỉ người tuổi trẻ tài cao, làm được những việc mà người lớn làm không nổi.

-- Mèo mù vớ cá rán: vận may bất ngờ đến với kẻ đang túng quẫn.

-- Mèo đến nhà thì khó, chó đến nhà thì sang: một quan niệm mê tín thời xưa còn truyền lại.

-- Mèo già hoá cáo: người già sống lâu đúc kết nhiều kinh nghiệm quý báu, người mới đầu làm việc gì thì rụt rè, nhút nhát nhưng lâu năm thì tinh ma, ranh mãnh.

-- Mèo khen mèo dài đuôi: tự đề cao, khen ngợi.

-- Mèo mả, gà đồng: hạng người vô lại, trai trộm cắp, gái lăng loàn.

-- Mỡ để miệng mèo: đặt trước mặt người ta thứ mà người ta đang thèm.

-- Như mèo thấy mỡ: giễu người tỏ vẻ hăm hở trước thứ đang thèm muốn.

-- Tiu nghỉu như mèo cắt tai: thất vọng, buồn rầu không muốn nói năng, không muốn làm gì.

-- Lèo nhèo như mèo vật đống rơm: nói dai, nói đi nói lại để van xin.

-- Hùm mất hươu hơn mèo mất thịt: càng mất quyền lợi địa vị cao càng đau khổ hơn người ở địa vị thấp.

-- Im ỉm như mèo ăn vụng: ám chỉ những kẻ cố tình che giấu tôi lỗi của mình, cố im lặng tuyệt đối, hoặc những kẻ hễ thấy lợi là giấu diếm hưởng một mình, không cho ai hay biết.

-- Chuột cắn dây buộc mèo: làm ơn cho kẻ có thể hại mình.

-- Con mèo con mẻo con meo / Muốn ăn thịt chuột phải leo xà nhà: muốn ăn thì phải làm.

-- Mèo lại hoàn mèo: bản chất thế nào thì vẫn thế ấy, khó thay đổi.

-- Mèo nằm xó bếp: chỉ kẻ lười biếng.

-- Rình như mèo rình chuột: ngồi rình một cách chăm chú, kiên nhẫn.

-- Chó chê mèo lắm lông: mình cũng xấu kém lại chê người khác xấu kém.

-- Mèo già khóc chuột: chỉ kẻ đạo đức giả.

-- Con mèo con chó có lông / Cây tre có mắt nồi đồng có quai: Câu ca dao nghe qua tưởng là giản dị vì đã nói lên những chuyên đương nhiên, ai cũng hiểu, ai cũng biết. Mèo chó có lông, tre có mắt, nhưng nồi đồng có quai thì đâu có phải là đương nhiên. Thử tìm hiểu thêm thì mới vỡ lẽ: Quảng Nam Phú Tập Ký Sự của Mai Thị do Lê Đăng Hiển sao lục đời Minh Mạng có ghi việc Ông Bùi Tá Hán, đô tướng Quảng Nam dinh ( tức vùng đất bao gồm Đà Nẵng, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định và một phần của Phú Yên hiện nay) dạy dân Quảng Nam cách sinh hoạt thường ngày như xây nhà ba gian tám cột, đào giếng, khuyên phụ nữ thôi mặc quần không đáy mà mặc quần có ống như nam giới, phải làm nồi đồng có quai ở cổ để tiện việc bưng lên bưng xuống. Nguồn gốc sâu xa là vậy nên hiểu đúng câu ca dao này cũng thật nhiêu khê.



Mỏi mệt với kho tàng văn học dân gian, mèo tìm chút thoải mái hơn với thơ, trước hết là thơ cho trẻ em.



Mèo con đi học:



Hôm nay trời nắng chang chang

Mèo con đi học chẳng mang thứ gì

Chỉ mang một cái bút chì

Và mang một mẩu bánh mì con con.

(Thơ Phan Thị Vàng Anh, đã đưa vào sách lớp 1).



Chú mèo mướp:



Chú mèo mướp

Thích leo trèo

Trèo không khéo

Nên nằm khoeo!

(Thơ Phạm Văn Tịnh, đã đưa vào sách lớp 2).



Mèo đi lạc đến miền quá khứ -- Gặp Hàn nho phong vị phú của Nguyễn Công Trứ:



Bóng nắng dọi trứng gà trên vách, thằng bé tri trô

Hạt mưa soi hang chuột trong nhà, con mèo ngấp ngó.



Rồi Nguyễn Trãi với Quốc Âm Thi Tập và bài MIÊU:



Lọ vằn sinh lạ mãi phương Tây

Phụng sự Như Lai trộm phép thầy

Hơn chó được ngồi khi mặt bếp

Tiếc hùm chẳng bảo chuốc leo cây.

Đi: nào kẻ cấm buồng the kín

Ăn: đợi ai làm bàn soạn đầy

Khó liền say chẳng nỡ phụ

Nhân chưng giận chuột phải nuôi mày.



Mèo lại đi nữa và diện kiến Cử Trị với Vịnh con mèo:



Mấy từng đài các sải chân leo

Nhảy lẹ chi hơn bằng giống mèo

Vuốt nanh đã có vàng khoe sắc

Vằn vện đành không bụi đóng meo

Trăm tuổi hồn dần về chín suối

Nắm lông để lại giúp trò nghèo.



Chừng như không hiểu thấu thơ cổ, Mèo tìm đến thơ hiện đại. Đây rồi, ông thầy dạy triết làm thơ:



Hôm nay Nga buồn như một con chó ốm

Như con mèo ngái ngủ trên tay anh

Đôi mắt cá ươn như sắp sửa se mình

Để anh giận sao chẳng là nước biển.

(Nguyên Sa).



Đi nữa, Mèo gặp Đoàn Văn Cừ:



Ông lão nằm chơi ở giữa sân

Tàu cau lấp lánh ánh trăng ngần

Thằng cu đứng vịn bên thành chõng

Ngắm bóng con mèo quyện dưới chân.



Rồi tới Hoàng Nhuận Cầm:



Ta đã đi như mèo trên phố vắng

Gọi tên con như gọi các thiên thần

Có một nốt chưa bao giờ con biết tới

Là nốt buồn cha đã nuốt thay con.



Và còn Đoàn Mạnh Phương nữa:



Chuột đuổi nhau trên căn gác cũ

Mắt mèo hoang lấp lánh như sao

Gió như muốn gọi nhau thành bão

Chém vào đêm những nhát ngọt ngào



*



Cái tính ưa đi hoang nên Mèo muốn đi xa nữa. Thôi ráng chiều vậy. Mời sang đất nước hình lục lăng đọc lại truyện cổ của Charles Perrault (1628-1703), Le Chat Botté, tức là Con mèo đi hia:



Câu chuyện bắt đầu với việc một bác thợ săn già qua đời và để lại gia tài là một cối xay gió, một con lừa và một con mèo cho ba người con trai. Người con trai cả giành lấy cối xay gió, người anh hai có được con lừa, còn phần của người em út là con mèo. Nhưng đó không phải là một con mèo bình thường, nó biết nói, yêu cầu chàng út cho nó một đôi hia và đã được đáp ứng. Nhất quyết muốn cho chủ mình được giàu sang, mèo đã dùng mưu bẫy được một con thỏ trong rừng rồi đem đến biếu nhà vua coi như một món quà đến từ chủ của mình, hầu tước xứ Carabas,một tước hiệu do mèo đặt ra. Ngày lại ngày, mèo đi săn và nuôi sống được chủ của mình. Bên cạnh đó nó còn đem dâng nhà vua những con mồi săn được, lúc thì một cặp gà gô, khi thì một con thỏ béo tốt, cứ thế trong vòng vài tháng.



Một hôm, khi thấy đã đến lúc, mèo đi hia thuyết phục chủ mình đi ra bờ sông tắm khi biết nhà vua và công chúa sắp đi qua đây. Thực vậy, một lát sau xe của đức vua đến, mèo nói với nhà vua là chủ nhân của mình, hầu tước xứ Carabas, bị trộm mất quần áo khi đang tắm, thực ra mèo đã giấu quần áo của chàng sau tảng đá. Nhà vua nghe vậy, truyền cho người hầu lấy một trong số những bộ quần áo của mình cho chàng mặc và đưa chàng ngồi chung xe. Khoác lên mình bộ quần áo của nhà vua, chàng út trông chẳng khác gì một nhà quý tộc khôi ngô và lập tức lọt vào mắt xanh của công chúa.



Con mèo đã chạy nhanh về phía trước theo con đường mà xe nhà vua sắp đi qua. Trên đường, gặp bất cứ người nông dân nào đang gặt lúa hay đang chăn gia súc, đốn củi, mèo yêu cầu những người đó nói với nhà vua rằng mảnh đất này thuộc về hầu tước xứ Carabas, nếu không họ sẽ gặp hoạ. Tiếp đó, mèo chạy đến một toà lâu đài lộng lẫy, hơn cả cung điện nhà vua, là nơi ở của một mụ phù thuỷ tàn ác có thể tự biến mình thành các sinh vật khác nhau. Theo lời sai bảo của mèo, phù thuỷ biến thành một con sư tử rồi cuối cùng biến thành một con chuột. Khi đó mèo vồ lây chuột và nhai ngấu nghiến. Khi nhà vua đến toà lâu đài, ngài rất thán phục trước sự giàu sang của hầu tước xứ Carabas và liền gả công chúa cho chàng. Sau đó, mèo đi hia sống cuộc đời hạnh phúc nhưng chỉ bắt chuột như một thú tiêu khiển.



Mèo còn muốn phiêu lưu thêm chút nữa. Rời nước Pháp bay tuốt sang Nam Mỹ gặp nhà văn Paolo Coelho. Ông có cuốn sách về sự điên rồ (Veronika quyết định chết) với bài Tầm quan trọng của con mèo trong Thiền định:



Một thiền sư vĩ đại của Thiền, người phụ trách tu viện Mayu Kagi, có một con mèo là niềm đam mê của mình trong cuộc sống. Vì vây, trong các lớp thiền, ông thường giữ con mèo bên cạnh để tận dụng tối đa công việc của mình. Một buổi sáng, ông chủ, người đã khá già, qua đời. Đệ tử tốt nhất của ông đã thay thế ông.



-- Chúng ta sẽ làm gì với con mèo? Ông hỏi các nhà sư khác.



Như một sự tôn vinh ký ức của người hướng dẫn cũ của họ, chủ mới quyết định cho con mèo tiếp tục tham gia các lớp học Thiền.



Một số đệ tử từ các tu viện lân cận, đi qua nơi đó, phát hiện ra ràng tại một trong các tu viện nổi tiếng nhất của khu vực, một con mèo đã tham gia vào các buổi thiền. Câu chuyện bắt đầu lan truyền.



Nhiều năm trôi qua và các chuyên luận kỹ thuật bắt đầu xuất hiện về tầm quan trọng của mèo trong Thiền định. Một giáo sư đại học đã phát triển một luận án, được cộng đồng học thuật chấp nhận, rằng một con mèo có khả năng tăng sự tập trung của con người và loại bỏ lượng tiêu cực. Và, vì vậy, trong cả một thế kỷ, con mèo được coi là một phần thiết yếu của nghiên cứu Phật giáo ở khu vực đó.



Cho đến khi một bậc thầy xuất hiện, người bị dị ứng với lông động vật, đã quyết định bỏ con mèo khỏi các bài tập của mình với các sinh viên.



Có một phản ứng dữ dội nhưng ông chủ mới nhấn mạnh, vì ông là một người hướng dẫn xuất sắc, các sinh viên tiếp tục đạt được tiến bộ tương tự, bất chấp sự vắng mặt của con mèo.



Dần dần, các tu viện -- luôn tìm kiếm những ý tưởng mới và đã mệt mỏi vì phải nuôi rất nhiều mèo, bắt đầu loại bỏ các động vật khỏi các lớp học. Trong hai mươi năm, những lý thuyết cách mạng mới bắt đầu xuất hiện -- với những tiêu đề rất thuyết phục như ra mắt Tầm quan trọng của việc Thiền định mà không cần mèo, hay Cân bằng vũ trụ Thiền bởi Will Power Alone, Không có sự giúp đỡ của Động vật.



Một thế kỷ nữa trôi qua, và con mèo đã rút hoàn toàn khỏi các nghi thức Thiền định trong khu vực đó. Nhưng hai trăm năm là cần thiết để mọi thứ trở lại bình thường, bởi vì trong suốt thời gian này, không ai hỏi tại sao con mèo lại ở đó.



*



Mèo của chúng ta còn muốn đi nữa. Lần này sang Bắc Mỹ gặp Nhà văn Edgar Allen Poe, với truyện Con mèo đen (The Black Cat).



Truyện là lời thú tội của nhân vật xưng Tôi. Tôi muốn kể lại câu chuyện của cuộc đời mình xoay quanh “ con mèo đen “. Thuở nhỏ, anh ta vốn là cậu bé nhút nhát, nhân hậu, yêu thú vật. Khi lớn lên, anh ta uống rượu rồi dần dần trở nên hung bạo hành hạ thú vật và đánh đập vợ.



Tôi khoét mắt, treo cổ con mèo đen tên Pluto, vốn là vật nuôi trước đây anh ta rất yêu quý.Hoả hoạn xảy ra, trên bức tường cháy loang lỗ hiện ra gương mặt con mèo khổng lồ và nút dây thắt cổ. Tôi hối hận và tìm kiếm con mèo trong các quán rượu.



Một hôm, anh ta tìm được một con mèo đen giống hệt Pluto, cũng bị khoét mắt nhưng nó có một đốm trắng ở cổ. Anh ta đem con mèo về nuôi và hứa sẽ yêu quý nó. Nhưng khi say rượu, anh lại chán ghét con mèo.



Một hôm khác, trên đường xuống hầm, bị con mèo quấn chân, anh ta định giết con mèo nhưng bị người vợ cản lại, nhân vật Tôi đã giết vợ và chôn xác sau bức tường trong hầm. Bốn ngày sau, cảnh sát đến điều tra. Anh vô cùng tự tin dẫn cảnh sát xuống hầm và gõ vào bức tường mới xây để chứng minh vô tội, thì có tiếng mèo kêu. Thì ra lúc chôn xác vợ, anh đã chôn luôn con mèo vào đó.



*



Mèo của chúng ta rùng mình trước câu chuyện có phần kinh dị. Hơn nữa,cuộc phiêu lưu đã khá lâu, từ lúc đi ra khỏi hang chuột nên nó quyết định trở về để tiếp tục trèo lên cây cau, hỏi thăm chú chuột đi đâu vắng nhà.



Mèo trở về, chuẩn bị nhận bàn giao từ ông ba mươi.



Và bạn đọc, nãy giờ theo con mèo đi xa rồi, cũng về đi, chuẩn bị cúng giao thừa, đón năm mới.

Xuân Quý Mão
Thân Trọng Sơn