Trong các phiên điều trần luận tội cựu Tổng thống Donald Trump, thuật ngữ “thuyết âm mưu” thường được các dân biểu của cả Đảng Dân Chủ và Đảng Cộng Hòa lặp đi lặp lại mỗi ngày. Từ CrowdStrike đến những đồn đoán về cái chết của Jeffrey Epstein, các thuyết âm mưu đã trở thành chủ đề phổ biến trong chính trị và văn hóa Hoa Kỳ, đặc biệt là trên mạng.
 
Một nghiên cứu gần đây cho thấy tất cả mọi người đều tin ít nhất vào một lý thuyết âm mưu. Trong thập niên qua, khoảng 55% người dân Hoa Kỳ tin vào các thuyết âm mưu phổ biến và vô căn cứ chẳng hạn như việc Chiến tranh Iraq là một âm mưu toàn cầu để kiểm soát nguồn dầu dự trữ, hoặc “chemtrails” (những dải trắng được nhìn thấy sau máy bay) chứa các hóa chất độc hại được phun ra không gian với mục đích kiểm soát tâm trí, thay đổi khí hậu, hoặc thực hiện các mục đích âm mưu khác.
 
Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là mọi người đang ngày càng chấp nhận những niềm tin thiếu cơ sở này.
 
Vậy tại sao chúng ta ngày càng nói về thuyết âm mưu nhiều hơn? Nguyên nhân có thể là do mức độ đưa tin của phương tiện truyền thông ngày càng tăng, dẫn đến sự chấp nhận của công chúng tăng theo đáng kể. Mà giới truyền thông tập trung chú ý vào các thuyết âm mưu một phần là do các nhà lãnh đạo chính trị thường xuyên đề cập đến nó.
 
Nếu đối mặt một cách đúng đắn, chúng ta vẫn có thể phá vỡ niềm tin vào các thuyết âm mưu độc hại này, giúp người thân và bạn bè tránh rơi vào ‘cạm bẫy’ của những tin đồn và tin tức giả mạo, đặc biệt là trong các buổi quây quần hội họp trong mùa lễ sắp tới.
 
Định nghĩa về thuyết âm mưu
 
Mọi người, kể cả những người thông minh, thường nhầm lẫn giữa thuyết âm mưu, thông tin sai lệch và truyền thuyết. Thuyết âm mưu gồm có sự tham gia của một nhóm người bí mật thực hiện nhằm gây bất lợi hoặc xâm phạm quyền lợi của người khác. Sự khác biệt quan trọng giữa thuyết âm mưu và âm mưu thực sự là bằng chứng. Thuyết âm mưu thiếu bằng chứng công khai, tính khách quan và khả năng kiểm chứng.
 
Thí dụ, niềm tin sai lệch về việc liên kết chích ngừa vắc-xin với bệnh tự kỷ hoặc cho rằng florua có hại cho việc kiểm soát tâm trí; chúng trở thành thuyết âm mưu khi có liên quan đến các hành động bí mật của một nhóm người và thiếu bằng chứng khoa học xác minh lý thuyết này.
 
Dù nghe có vẻ khó tin, nhưng thuyết âm mưu đóng vai trò quan trọng chặn đứng vận hành của một xã hội. Báo chí thường bắt đầu điều tra khi có những nghi ngờ, sau đó họ phát hiện ra những âm mưu thực sự. Thí dụ như vụ Panama Papers, cuộc khủng hoảng nước Flint, những tiết lộ của Edward Snowden và vụ bê bối Watergate. Nhiều sự kiện bắt đầu là các thuyết âm mưu cho đến khi có đầy đủ bằng chứng được phát hiện và phơi bày trước công chúng.
 
Thuyết âm mưu là công cụ chiến lược quan trọng được sử dụng trong chính trị. Các đảng đối lập thường tuyên bố mình là nạn nhân của thuyết âm mưu, để ‘bẻ lái’ sự chú ý của công chúng sang lời cáo buộc của đối phương.
 
Việc tin tưởng vào các thuyết âm mưu không phụ thuộc vào đảng phái. Dù một số người có thể cho rằng Đảng Cộng Hòa tin vào các thuyết âm mưu nhiều hơn, nhưng các nghiên cứu chỉ ra rằng cả cánh hữu và cánh tả đều dễ bị ảnh hưởng như nhau.
 
Vấn đề không nằm ở sự tồn tại của các thuyết âm mưu, mà ở việc mọi người tin tưởng một cách mù quáng vào những tuyên bố này dù chẳng có bằng chứng. Tư duy phản biện và đánh giá sự việc dựa trên bằng chứng là những điều quan trọng để giúp chúng ta sáng suốt phân biệt giữa thuyết âm mưu và âm mưu thực sự.


 
6 lý do mọi người tin tưởng vào các thuyết âm mưu
 
Khó sửa sai quan điểm. Chỉnh sửa một quan điểm – một hiểu lầm gì đó hoặc một thông tin sai lệch nào đó – là việc không hề dễ dàng. Theo Nadia Brashier, một khoa học gia về nhận thức tại Đại học Harvard, rất khó để ai đó sửa chữa những quan niệm sai lầm, ngay cả những quan niệm đơn giản.
 
Có 3 yếu tố quan trọng trong cách não bộ đánh giá sự thật:
 
Tỷ lệ cơ bản: Con người vốn có khuynh hướng tin rằng những gì họ gặp phải là sự thật, là đúng, bất kể tình huống nào. Điều này là do bản chất tự nhiên của con người là muốn tin hơn là không tin.
 
Cảm xúc và định đoạt: Sự gắn bó về mặt cảm xúc sẽ củng cố những quan niệm sai lầm, vì cảm xúc phát triển như một cơ chế sinh tồn. Cảm xúc giúp tạo nên bản sắc của chúng ta; và người ta sẽ bảo vệ những bản sắc này ngay cả khi chúng sai, đặc biệt là trong bối cảnh chia rẽ chính trị.
 
Tính nhất quán: Bộ não có nhiều khả năng tin vào một khái niệm hoặc tuyên bố nào đó khi nó gặp phải nhiều lần. Các phương tiện truyền thông xã hội đã trở thành môi trường lý tưởng để lan truyền các thuyết âm mưu, vì nó giúp thông tin này trở nên dễ dàng tiếp cận cho nhiều người.
 
Ngoài ba yếu tố trên, còn có ba yếu tố khác:
 
Thiên kiến theo tỷ lệ: Người ta cảm thấy hài lòng hơn khi có một giải thích to lớn cho sự kiện to lớn, thay vì tin rằng mọi thứ có thể do những nguyên nhân nhỏ. Sự chấp nhận lý thuyết âm mưu thường xuất phát từ độ lớn của sự kiện, với niềm tin rằng có một nguyên nhân lớn hơn ẩn sau sự kiện nhỏ.
 
Thiên kiến có chủ ý: Khuynh hướng của con người là tìm hiểu về động cơ của người khác.
 
Tìm kiếm khuôn mẫu: Người ta muốn tìm ra mối liên kết giữa ý định của người khác và các sự kiện, đặc biệt khi có mô hình hành vi để theo đuổi.
 
Sáu yếu tố này giúp giải thích tại sao mọi người tin vào lý thuyết âm mưu và đặt ra câu hỏi, làm thế nào để thuyết phục họ suy nghĩ khác đi?
 
Làm sao để thảo luận về các thuyết âm mưu trong bữa tối gia đình?
 
1. Chấp nhận thực tế rằng rất khó để thay đổi niềm tin của người khác: Nếu người khác tin vào một lý thuyết âm mưu một cách sâu đậm, thậm chí là một phần quan trọng của bản thân họ, việc thay đổi quan điểm đó sẽ khá khó khăn. Ngay cả khi chúng ta đưa ra đầy đủ chứng cứ và sự thật rành rành, họ có thể vẫn sẽ giữ vững niềm tin sai lầm ban đầu.
 
2. Giữ thái độ tử tế: Nếu chúng ta muốn sửa đổi quan điểm của người tin vào thuyết âm mưu, điều quan trọng nhất là đừng khiến họ cảm thấy bị tách biệt hoặc bị kỳ thị. Bị tẩy chay có thể sẽ khiến họ càng cuồng tín hơn.
 
3. Nói có sách, mách có chứng: Nếu muốn người ta thôi tin tưởng vào những thông tin sai lệch, thì tốt nhất là có thể đưa ra được thông tin đúng đắn và chính xác để thay thế. Tuy nhiên, một số tin đồn phổ biến có thể rất khó để đối phó vì còn thiếu thông tin thay thế cụ thể.
 
4. Chú trọng vào sự thật khách quan mọi lúc mọi nơi: nói về sự thật khách quan nhiều lần hơn, đặc biệt là ngay từ đầu. Điều này giúp xây dựng tính nhất quán. Hãy nhớ rằng tính nhất quán là một yếu tố quan trọng để người ta tin vào một điều gì đó, ngay cả khi nó có chứa thông tin sai lệch.
 
Ngoài ra, đừng quên rằng việc giáo dục từ bạn bè và gia đình xưa nay có thể giúp họ trở nên ít dễ bị ảnh hưởng bởi tin đồn và tin giả mạo. Hãy khuyến khích họ tìm kiếm thông tin từ những nguồn đáng tin cậy, và nhấn mạnh rằng hầu hết các âm mưu được phát hiện thông qua những nỗ lực điều tra của báo chí hoặc các cuộc điều tra pháp lý, chứ không phải từ các phòng chat hay các trang mạng xã hội.
 
Nguyên Hòa biên dịch
Nguồn: “How to keep conspiracy theories from ruining your time with family” được đăng trên trang www.pbs.org.