Khổng Tử và những nhà hiền triết Phương Đông đề cao nguyên tắc vương đạo, đức trị, quang minh chính đại làm tiêu chuẩn cho con người lãnh đạo. Người quân tử thì lời nói – viêc làm trước sau như một (ngôn hành hợp nhất) khác biệt với những hành động bá đạo, ma giáo, biểu diễn chính trị của kẻ tiểu nhân.
  “Quân tử hòa nhi bất đồng,” người quân tử thì sống hòa hợp với mọi người, nhưng không đồng ý kiến khi thấy người khác đưa ra quan niệm không đúng đắn. Ngược lại “Tiểu nhân đồng nhi bất hòa,” kẻ tiểu nhân thì lại nịnh bợ a dua theo mọi người mưu cầu lợi lộc, nhưng lại sống bất hòa, ganh ghét, đả phá điều hay lẽ phải của người khác.
  Phương Tây cũng thế, Tổng Thống George Washington và những nhà lập quốc Hoa Kỳ từng đề cập điều kiện đạo đức để thích ứng cho mẫu người lãnh đạo: “Một nhà chính trị, triết gia hay lý thuyết gia có thể quan trọng, nhưng điều quan trọng hơn là người ấy có đức tính tốt.” Đức tính tốt là thành thật, khiêm tốn, liêm sỉ, lời nói – việc làm trước sau như một.

I. Đức Tính Lãnh Đạo: Thành Thật, Khiêm Tốn, Liêm Sỉ và Lời Nói phải đi đôi với Việc Làm

Ngạn ngữ của thổ dân Hoa Kỳ (Native American) có câu và ý chỉ rằng, người da trắng đã thường ăn nói lật lọng, giờ thế này lúc thế khác, giống như hai chĩa của một chiếc nĩa – dùng gắp thực phẩm trên bàn ăn (White man speaks with forked tongue).
  Qua dòng thời gian hoạt động chính trị, nhiều chính khách ở cấp tiểu bang hay liên bang Hoa Kỳ đã phải gĩa từ chính trường với bộ mặt buồn tẻ, vì vướng mắc vào vấn đề tình ái lăng nhăng, mà tục ngữ Việt Nam nôm na là chuyện “bố cu mẹ đĩ!” Cho dù có hợp pháp, nhưng lại chẳng hợp tình hợp lý, hợp đạo đức, hợp cung cách làm người theo như bảng giá trị thời đại phổ cập.
  Có người đã dùng Kinh Thánh để bào chữa cho vấn đề nêu trên như: “Người nào vô tội hãy ném hòn đá đầu tiên.” Câu chuyện người đàn bà phạm tội ngoại tình (Pericope Adulteræ), bị mang ra ném đá theo luật xử của Do Thái. Khi nghe Chúa Giêsu nói câu ấy, thì bắt đầu từ mấy cụ ông, lão bà già cả và mọi người bỏ đi, không dám ném đá người đàn bà có tội đó, vì mọi người ai cũng nhận rằng mình là người có tội, nên không dám xử tội!
  Tục ngữ Pháp có câu: “Ai ăn trộm được qủa trứng thì sẽ ăn trộm con bò.” Điều này được đem ra ngăn chận những người đã từng phạm tội ngoại tình trước khi được giao phó chức vụ lãnh đạo hay điều hành cộng đồng xã hội, vì trong thâm tâm luôn bất an với những gì mà mình lỗi phạm, mặc dù có tiền mua tiên.
  Nhưng có người phản đối: “Buông đao thành Phật,” cần tha thứ cho người đã lầm đàng lạc lối mà biết ăn năn hối cải. Chuyện kể một chàng đồ tể giác ngộ, bỏ nghề giết heo đi tu đắc đạo thành Phật.
 
II. Đời Sống Lãnh Đạo

Những mẫu chuyện trên nói lên quan niệm về đời sống cá nhân cũng đã ảnh hưởng đến đời sống xã hội. Đời sống cá nhân của chính trị gia hay người lãnh đạo thường được dân chúng quan tâm vì lãnh lương của dân, do tiền thuế đóng góp hay tiền yểm trợ, và không thể tiêu dùng vào việc cá nhân riêng tư. Hơn thế nữa người lãnh đạo lại là đại diện cho một nhóm người, một sắc tộc, một dân tộc hay một quốc gia thì phải là con người có đức tính lãnh đạo.
  Nhưng có người dễ dãi nhận xét rằng, chính trị gia là người lo phát triển kinh tế, tạo ra công ăn việc làm cho dân, còn cuộc sống gọi là chuyện “mèo mả gà đồng” thì không liên quan tới việc chung việc nước. Nhưng lập luận này ít được người ta đồng ý chấp nhận, vì dù chỉ là ứng cử viên tổng thống của Hoa Kỳ nhưng người ấy đã mất tư cách, và bị ra tòa nhiều lần dù ông không nhận tội.
 Bởi thế, chúng ta thử bàn về đức tính của con người lãnh đạo, và tìm hiểu tiêu chuẩn qua các nền văn hóa đã ấn định bảng gía trị ra sao. Trước hết là người dân, chúng ta thường mong ước có nhà lãnh đạo biết mang cơm no áo ấm, công ăn việc làm, phát triển kinh tế và phúc lợi xã hội cho mọi người. Tiếp đến chính trị gia cũng cần là mẫu người có đức tính thành thật, khiêm tốn, tín cẩn, và liêm sỉ. Nếu như người lãnh đạo có đức tính cá nhân tốt, đức tính liêm sỉ như đã nói, thì được gọi là con người toàn vẹn.
Một người có đời sống riêng tư như thế nào thì ắt có đời sống công cộng cũng phản ảnh ra như thế. Từ những hành động, thói quen của họ thường lặp đi lặp lại, chẳng thế mà tục ngữ Việt Nam có câu: “Ngựa quen đường cũ.” Vấn đề an ninh trật tự con người thì có thể dính dáng đến cảnh sát, tòa án, pháp luật nhưng vấn đề thuộc lương tâm, luân lý, đạo đức thì con người và tổ chức xã hội lại cần có mẫu mực để sống còn. Đó là đức tính liêm sỉ của con người.

III. Đức Tính Liêm Sỉ

Liêm có nghĩa là liêm khiết, trong sạch, minh bạch là một trong những phẩm chất đạo đức rất quan trọng của con người. Liêm còn mang ý nghĩa tiết kiệm, thanh đạm, không nhũng nhiễu. Người xưa định nghĩa rằng, “Liêm là cái gốc của phú quý.” Không tham lam, không tham nhũng, không hối lộ cũng được xem là “liêm.” Liêm thường được kết hợp với chữ thanh như thanh liêm, tức là người không tham lam mà trở nên trong sạch. Nhưng suy xét sâu xa hơn, chữ liêm cũng bắt nguồn từ chữ sỉ, bởi sỉ là người biết hổ thẹn, biết xấu hổ, biết xa lánh những điều tội lỗi. Liêm là không tham. Sỉ là người có tâm tư cảm thấy hổ thẹn mỗi khi làm điều sai lẽ trái. Khổng Tử nói rằng: “Hành kỷ hữu sỉ,” tức là khi chúng ta làm việc thì phải biết giữ mình, đừng sa chước cám dỗ mà làm điều xấu hổ rồi lén lút dùng tiền bịt miệng thế nhân. “Tri sỉ cận hồ dũng” người biết xấu hổ thì mới được xem là người gan dạ, dũng cảm, chính trực. Người biết hổ thẹn thì mới có thể dũng cảm đối mặt với sai trái của mình, chiến thắng được bản thân mình, biết tự soi xét lại đức hạnh của mình.


Đây chính là thể hiện “cái dũng” của nhà lãnh đạo chính trị.
  Một người biết hổ thẹn thì gặp tiền của mới không tham, lâm vào khó khăn mà không bị khuất phục, lâm vào Bệnh Dịch Corona Virus mà không đổ thừa cho ai. Người có liêm có sỉ mới biết khiêm tốn mà thoái nhường, mới biết lựa chọn điều hay lẽ phải với mức độ phù hợp, mới biết vô luận là tu dưỡng cá nhan, cho không ba hoa mà đi ôm ấp hết bà này tới bà khác vì thiếu đức tính tu thân!
  Khí tiết của dân tộc thì sỉ là người dẫn đường của lương tri, lãnh đạo của dân tộc, mưu cầu ơn ích cho nhân loại. Đức tính tốt được gọi là liêm sỉ, quang minh chính đại, lời nói việc làm trước sau đều giống nhau.
  Liêm sỉ là người hành xử khi không ai thấy, không ai biết, không ai hay mà mình vẫn giữ đúng đạo lý. Liêm sỉ là đức tính của người trong sạch và biết tránh những điều làm cho mình phải xấu hổ.
  Vì vậy đức tính tốt có gía trị cho đời sống riêng tư cũng như công cộng. Nhà lãnh đạo, chính trị gia không có đức tính tốt, không có đức tính liêm sỉ, không có đức tính minh chính thì ắt không thể xây dựng guồng máy điều hành quốc gia vững mạnh, và luôn gây gỗ hết người này tới người khác vì thiếu tổ chức – lãnh đạo. Người không liêm thì thường làm những việc bất nghĩa, căn nguyên cũng ở vô sỉ mà ra, mà có.
  Vậy “Luân lý là chìa khóa tạo dựng một chính quyền lành mạnh và lâu dài.” “Kỹ thuật chính trị có thể học, các chính sách có thể bổ khuyết. Nhưng nếu không có đạo đức thì quốc gia sẽ xụp đổ không sớm thì muộn.” Điều cần thiết hiện nay là đạo đức người lãnh đạo mà chúng ta có thể học hỏi qua lời của Tổng Thống Hoa Kỳ George Washington từng ghi lại trong sử sách, “Tính khí và tập quán đưa đến thành công chính trị, tôn giáo và đạo đức là những sự nâng đỡ cần thiết.”
  Các quốc gia dân chủ Tây Phương hiện nay cũng đang nghiên cứu về căn bệnh xã hội, những bệnh dịch chính trị như Corona Virus xảy ra làm suy giảm công cuộc điều hành xã hội. Khi con người hiểu ra rằng, nguyên tắc đạo lý hay đức tính lãnh đạo là cần thiết để áp dụng trong mỗi địa phương, mỗi quốc gia, mỗi dân tộc nhằm đạt đến tự do dân chủ, thịnh vượng phú cường.
  Trái lại, trong quốc gia chậm tiến, độc tài độc tôn thì lại bắt buộc quần chúng nhân dân phải kính trọng, phải ủng hộ, phải phò trị qua lăng kính lãnh tụ được đảng cầm quyền đánh bóng, thêu dệt ra mà thôi.

IV. Lãnh Đạo Tiên Rồng

Tiếp đến mẫu người lãnh đạo theo linh huấn trong Chính Thuyết Tiên Rồng của Tổ Tiên Việt Nam, trước hết là quan tâm tới việc Thờ Trời Kính Tổ, là điều kiện giúp cho người lãnh đạo luôn nhớ rằng mình không phải là chúa tể.
  Trong việc thịnh nước an dân, cùng với ông và trên ông còn có những Vị Khuất Mặt để xét đoán, khen thưởng hay trách phạt ông. Cũng nhờ nền tảng này đã giúp cho người lãnh đạo luôn nhớ tới Thân Phận Con Người của mình, để tránh sự tự kiêu tự mãn hoặc mang ảo tưởng xuất chúng, độc tôn, siêu phàm.
 Đất nước hôm nay không phải do một người, một dòng họ, một nhóm người gầy dựng, mà là công lao xương máu của cả một dân tộc, của mọi người dân, của bao trăm đời liên tục.
  Bởi thế người lãnh đạo luôn ghi nhớ công ơn xây dựng của tiền nhân, ghi ơn sự đóng góp của mọi người mà ý thức sứ mạng của mình cùng với toàn dân nối tiếp và phát huy sự nghiệp của tiên nhân. Ông là người mang nặng trách nhiệm chớ không phải để thao túng quyền chức, hoặc hưởng đặc quyền đặc lợi mà sống xa hoa hưởng thụ.
  Ông còn phải vận dụng tối đa tài trí của mình để đạt được mục tiêu thịnh nước an dân. Thật vậy dù có tận tâm tận lực mà đem hết khả năng, hết thời gian hoạt động, nhưng ông thiếu tài thiếu trí, thiếu khôn ngoan sáng suốt thì cũng không thể nào nhận biết và tìm ra sách lược cho công cuộc thịnh nước an dân.
Người lãnh đạo biết rõ công tác, biết thực thi hữu hiệu, biết tin tưởng dân nước.
Phương thức của người lãnh đạo cần có bốn cái tài:
- Tài biết tin tưởng vào dân nước;
- Tài giúp dân sống thực truyền thống dân tộc;
- Tài thấu hiểu nhu cầu của dân;
- Tài cải tiến cuộc sống người dân.
  Có nghĩa người lãnh đạo tuân theo sự hướng dẫn tuyệt vời của truyền thống dân tộc, mà đem tâm huyết phát triển đời sống vật chất giúp mọi người tràn dâng sức sống, nâng cao đời sống tinh thần cho toàn dân cùng gắn bó với nhau trong tình nghĩa đồng bào và thể hiện Một Bọc Trăm Con trong đời sống cộng đồng xã hội.

V. Kết luận

Trở ngại lớn nhất của nhân loại ngày nay không phải là kinh tế, chính trị, quân sự mà là trở ngại từ bảng gía trị, đạo đức, luân lý con người. Một quốc gia có thể sống còn nếu chỉ thiếu tài chánh tiền bạc, nhưng không thể tồn tại nếu thiếu Đức Tính Lãnh Đạo. Và để sống còn, chúng ta phải phục hồi gía trị đạo đức làm người, luân lý, liêm sỉ ở các lãnh vực công cũng như tư.

Phạm Văn Bản