Bà chủ bảo rằng chẳng bao giờ để ý ‎đến chuyện ấy, nhưng lao động giúp cho tôi tồn tại, lao động đã cho tôi tất cả, và

cười rất tươi. Một nơi tôi trú lại ít ngày, đều thấy một người nhập cư to con gốc Mễ (Mexico) từ sáng sớm đến tối mịt sử

dụng ống thổi thu gom rác trên các hè đường trong khu vực. Anh nói rằng sức khỏe tốt thì cứ làm, nhọc mệt thật đấy

nhưng thích lắm vì kiếm được nhiều tiền, nửa năm nay đều đều mỗi tháng ba, bốn ngàn đô, bên Mễ đâu có chuyện nằm

mơ vậy. Mới mua một chiếc xe đậu kia kìa. Sanchez nhập lậu qua đây chưa đầy ba năm, chưa được quyền gì cả nhưng

tạm thời không phải sống chui lủi nữa. Anh hi vọng có thẻ nọ thẻ kia để được ở lại nhưng nếu không được vậy thì cứ kiếm

tiền đã, mình có sức mà, chừng nào... Người Mễ nhập cư ngày càng nhiều trở thành vấn nạn với ông chủ lớn là chính phủ

nhưng lại là cơ hội cho những ông chủ nhỏ, kể cả những ông chủ người Việt. Dòng nhập cư này thiếu kĩ năng nhưng vô

địch về lao động phổ thông, có sức khỏe, chịu khổ, chịu khí hậu khắc nghiệt và chấp nhận công việc nặng nhọc.

Nhưng về sự cần cù vươn lên thì phải kể đến người Việt. Người Việt đến Mỹ có thể đếm thành bốn thế hệ: Những người

đến trước 75, những người đến trong 75, những người ra đi bằng thuyền, và những người đến theo diện đoàn tụ. Người

ta nhận ra những người đến Mỹ trong những điều kiện càng khó khăn càng thành đạt, nhìn theo diện rộng. Họ muốn khẳng

định mình, không chỉ vì cuộc sống. Mọi thứ đều khác ở vùng đất lạ, họ phải đào tạo chuyển đổi nhưng hầu hết phải bắt

đầu lại từ đầu khi chẳng còn trẻ nữa. Những người Việt đến Texas có thể là một ví dụ về điều tôi muốn đề cập. Texas, xứ

sở của dầu hỏa và theo đó có một nền công nghiệp cơ khí phục vụ cho việc khai thác dầu rất phát triển. Rất nhiều người

Việt đến đây theo nghề thợ hàn, thợ tiện, những công việc vất vả, lam lũ, nhưng được hưởng lương theo sản phẩm, chỉ

cần trước hết sự chăm chỉ chưa vội cần chứng chỉ, bằng cấp. Họ vào tập sự - gọi là helper – biết việc rồi thì sẵn sàng bỏ

giờ nghỉ, thông tầm.

Lao động nặng nhọc cho thu nhập cao đã đành, chính sách cũng giúp họ tiến lên con đường học vấn. Người Việt chẳng

những cần cù mà còn khéo tay, từ thân phận helper làm giỏi, có sản phẩm đẹp, họ được phép thi nâng bậc với lý thuyết

tự tích lũy, học thêm ngoài giờ, và trở thành người có bằng cấp, chứng chỉ không cần qua đào tạo cơ bản. Rất nhiều

người Việt ở đây có thu nhập cao, trở thành trung lưu với đời sống sung túc từ những công việc vất vả.

Nước Mỹ có bao nhiêu cộng đồng thiểu số? Chắc là khó thống kê vì chẳng những đây là quốc gia của những người nhập

cư từ khắp thế giới mà việc nhập cư vẫn đang còn tiếp tục. Nhắm mắt có thể kể: Người Ấn làm tin học, người Hoa mở

nhà hàng, người Phi ( líp pin ) làm y tá, người Do Thái làm tư bản, người Mễ khuân vác thuê, người Việt làm “ neo” ( nail)

v.v... Tôi có dịp dự lễ giỗ cố Đức Giáo hoàng John Paul II ở một nhà thờ thành phố Bellingham, được thấy hơn ba chục

cộng đồng sắc tộc có mặt. Họ say sưa trình diễn đến mê tơi và độc đáo các bài ca, điệu múa của các quốc gia, dân tộc

gốc của mình và riêng điệu nhảy Polonez từ quê hương của Đức Giáo hoàng – được vỗ tay ầm ầm yêu cầu trở lại sân

khấu - xem ra còn hay hơn cả lần tôi xem ở Warszawa.

Cộng đồng các sắc tộc Mỹ đến từ Á, Âu, Mĩ La tinh có số lượng có lẽ cũng phải xấp xỉ người gốc Phi (châu), hơn ba chục

triệu. Những người này hầu hết lo làm ăn, siêng việc, dễ hội nhập xã hội Mỹ, kể cả người Mễ hiện đang là câu chuyện

hàng ngày của nạn nhập cư lậu, Nhưng người gốc Phi - người da đen thì lại khác, có mặt ở xứ sở này từ những ngày khai

quốc, gần như đã trở thành dân bản địa, họ vẫn là vấn đề đau đầu cho những nhà quản lý đất nước. Phải thừa nhận rằng,

trong chiến tranh cũng như trong xây dựng hòa bình, người da đen đã đóng góp rất lớn cho nước Mỹ. Họ cũng trở thành

những ông vua trong làng thể thao – giải trí, làm vinh dự cho tổ quốc mình.

Nước Mỹ ngày càng văn minh hơn, nạn phân biệt chủng tộc dã man tồn tại cho đến giữa thế kỷ trước hi vọng sẽ chỉ còn

trong ký ức bởi đã có nhiều luật lệ nghiêm khắc chống lại tất cả những gì liên quan đến vấn đề này. Người da đen, người

da trắng đều đã giác ngộ. Thế nhưng vẫn tồn tại những cuộc xuống đường, những cuộc bạo động đổ máu liên quan đến

việc người da đen cho rằng đã bị phân biệt đối xử bởi những hành động của cảnh sát. Tôi thử tìm hiểu vấn đề trên ở cả

hai chiều, và đây là những dòng của một bài viết tôi trích ra trên một tờ báo Việt. Tác giả đi tìm đồn cảnh sát để trình báo

chiếc xe bị mất, và anh thấy ở một góc Los Angeles: “ Suốt nửa cây số vỉa hè tôi bất ngờ đụng phải một cộng đồng da

đen khẳng khiu thiểu não, ăn mặc tồi tàn, ngước lên nhìn tôi như sẵn sàng mở miệng hỏi xin. Họ nằm ngồi vật vờ ủ rũ,

ngổn ngang trên vỉa hè với vô số “ shopping carts” lấy ra từ các siêu thị đựng trăm thứ bà rằn cũ nát cũng ngổn ngang

như vậy. Dễ có đến hai trăm con người tập trung ở đó, quen thuộc như nhà của họ, một ngôi làng nào đó ở Phi châu.

Không có cảm nhận nào khác về đám người này ngoài sức ì phó mặc cho trời ơi đất hỡi của họ. Tôi đang tự hỏi cảnh sát

đâu (đồn cảnh sát cách đó không xa), nhà chức trách đâu mà để một tình trạng vậy giữa quốc gia văn minh này, hay là họ

không còn thuốc chữa thì thình lình phía bên kia đường trờ tới một chiếc xe Police. Hai cảnh sát nhảy xuống chộp hai anh

Mỹ đen bắt áp mặt vào tường, lục soát. Những người da đen quanh đó thản nhiên ngó nhìn, dửng dưng như đã quá quen

thuộc với cảnh này...”


Tám mươi phần trăm số tội phạm phổ thông ở Mỹ dính líu đến người da đen. Nhiều khu phố thương mại đẹp đẽ, sang

trọng như ở Oakland chẳng hạn trở thành khu trắng, khu chết vì các nhà kinh doanh ở đấy bỏ đi, không chịu được cảnh

trộm cắp, phá phách của đồng bào mình. Điều chắc chắn là nhà chức trách Mỹ không bỏ qua tình hình này không chỉ vì lợi

ích an ninh ở một đất nước đã có quá nhiều vấn đề. Một chế độ trợ cấp đủ sống cho những người không nhà cửa, không

nghề nghiệp, không chỗ dựa, và nhiều chính sách khác nữa nhưng tình hình không được cải thiện bao nhiêu. Có lẽ cũng

phải có cái nhìn từ phía ngược lại. Nạn phân biệt chủng tộc suốt bốn, năm thế kỷ đã đè bẹp ý chí vươn lên của người da

đen, hay cam chịu, nhác việc và ỷ lại vốn là hằng tính của họ?

Đầu thập kỷ 60 của thế kỷ trước, Martin Luther King đã lãnh đạo cuộc xuống đường khổng lồ của một phần tư triệu người

ở Washington tạo áp lực khiến quốc hội Mỹ sau đó phải thông qua Luật về quyền công dân và Luật về quyền bỏ phiếu

của người da đen. Nhưng hơn tất cả, M. Luther King đã bất ngờ thổi vào người da đen niềm tự hào dân tộc của họ, với

chính những gì mà trước đó họ mặc cảm. Đã có một phong trào vươn lên tự khẳng định mình của người da đen mang

tên Luther King lúc đó. Có lẽ để giải quyết tất cả những vấn đề khó giải quyết hiện nay, nước Mỹ cần một M. Luther King

mới hoặc cần tái lập tinh thần mà Luther King đã truyền đến cộng đồng gốc Phi hơn nửa thế kỷ trước.

Không dễ trả lời câu hỏi: Điều gì là bất cập, điều gì phải mau chóng sửa đổi, mau chóng xóa bỏ trong nền chính trị Mỹ

hiện nay? Bạn sẽ bảo đó là chế độ tư bản, nguồn gốc của mọi tội ác đúng không? Tùy bạn, nhưng người Mỹ không nói

như vậy. Họ biết thể hiện quan điểm qua lá phiếu. Vậy nên nhiều người lúng túng khi tôi nêu câu hỏi này. Nhưng sau một

hồi suy nghĩ, khá nhiều người, cả người Mỹ gốc lẫn người Mỹ mới, cho rằng nước Mỹ quá tự do – thì Mỹ chẳng vẫn nhận

mình là quê hương của “thế giới tự do” là gì – có vẻ tự do đã gần gần ngoài tầm kiểm soát. Lợi hay hại? Thử đưa ra vài “

mắt thấy tai nghe”. Một, ở San Francisco, gần ngay chỗ tôi ở, một lá “cờ hoa” được làm cho rách nát tả tơi còn hơn cả một

bãi rác, cắm trước một căn nhà cổng cửa mở toang. Chẳng ai can thiệp, kể ca chính quyền (Ở xứ khác, chủ nhân của nó

chắc đã bị bỏ tù).

Hai, trên một quảng trường ở Seattle tình cờ tôi thấy một công dân da đen đăng đàn công kích chính sách của Tổng

thống Obama, thoá mạ cả cá nhân Tổng thống, thỉnh thoảng lại thõng thượt ngồi xuống chiêu nước và nhai kẹo cao su.

Chẳng ai dừng nghe, cũng chẳng ai hỏi đến, chỉ có một người ngang qua đặt dưới chân “diễn giả” hình như là đôi chiếc

hot dog.

Ba, trên một con đường cao tốc phụ cận Houston, chẳng rõ nguyên nhân gì, bất ngờ một chiếc xe vượt lên chắn đường

một chiếc xe khác, người trong xe bước ra, rút súng (đây là xứ cao bồi Texas mà, chưa nói ở Mỹ ai cũng có quyền sở

hữu súng) bắn thủng cả bốn lốp chiếc xe kia rồi ung dung bước lên xe mình lái đi. Cái ví dụ sau cùng cho thấy sự quá

trớn của tự do. Nhưng có lẽ chừng nào nó chưa là vấn đề của an ninh quốc gia, chưa đưa đến một cái giá không thể chấp

nhận được thì sẽ chưa có được sự phê phán thật rộng rãi và nghiêm khắc của toàn xã hội, cũng như chưa thể thúc đẩy

hai đảng nghiêm túc ngồi lại với nhau trong Nghị viện để đưa ra những điều khoản chế tài.

Mặc dù vậy, nước Mỹ vẫn tiến lên trong thể chế của mình. Kinh tế nước này đang đà hồi phục mạnh vượt lên các nước

phát triển khác; tỉ lệ thất nghiệp được cho là ở mức thấp nhất trong vòng sáu năm. Mùa bầu cử giữa kì ( mid – term ) bắt

đầu khi tôi đang ở đó và kết thúc khi tôi đã trở về Việt Nam. Nó khiến người viết để tâm vì nhiều lý do, trước hết là về

những khởi động liên quan đến cuộc bầu cử tổng thống chẳng còn xa xôi gì nữa. Chẳng hạn dòng họ Bush từ Houston đã

có hai đời làm tổng thống đang có vẻ hậu thuẫn cho người thứ ba, Joseph Bush – nhiều nhiệm kì là Thống đốc bang

Texas - tái chiếm Nhà Trắng. Rồi chẳng hạn, cựu Ngoại trưởng H. Clinton đã cho thấy rất nhiều dấu hiệu sẽ một lần nữa là

ứng cử viên sáng giá cho cương vị Tổng thống. Nếu được khẳng định, đây sẽ là cuộc đua nặng ký và thú vị không chỉ

giữa hai đảng mà còn là giữa hai dòng họ danh giá.

Cũng chẳng hạn nữa, người Việt ở Mỹ đã tham gia vào đời sống chính trị của xứ sở này như thế nào. Về điều này, nhiều

người bảo đã khác mươi, mười lăm năm trước nhiều lắm. Mọi vấn đề của quốc gia đều liên quan đến mình, khi đã ý thức

được quyền công dân, khi đã có sự hội nhập ngày càng sâu vào xã hội Mỹ. Nhưng có vẻ như mèo nhỏ chỉ quen bắt chuột

bé rất kiểu người xứ ta, cử tri gốc Việt chú ý nhiều hơn đến cuộc bầu cử cấp tiểu bang vì những liên quan thiết thân. Điều

đáng buồn là cũng giống như các cuộc bầu cử người lãnh đạo hội đoàn lâu nay, họ sẵn sàng trát trấu vào đối thủ thôi thì

đủ nhẽ trong cuộc tranh giành lợi ích phe phái chứ không có vẻ nhắm mục đích tìm người đại diện xứng đáng. Một nữ

ứng cử viên (người Việt) được tờ báo X. (tiếng Việt ) coi là kẻ tham nhũng cỡ bự, liệt kê ra cả loạt trọng tội và trưng riêng

một trang slogan: “ Giám sát viên tham nhũng nhất quận Cam” thì lại được báo Y. ca tụng hết lời (Bà này cuối cùng trúng

cử hạ nghị sĩ tiểu bang).

Báo chí Việt bên này bây giờ nhìn chung dễ đọc hơn; tin tức trong nước đưa lại khá khách quan. Tuy nhiên… Như việc

Khánh Ly trở về biểu diễn ở Việt Nam, có lẽ với chị việc lựa chọn Hà Nội làm nơi xuất hiện đầu tiên là hoàn toàn hợp lý. Đó

không chỉ là sự háo hức hồi hộp của người được trở về quê hương tuổi ấu thơ của mình sau sáu chục năm xa cách mà

còn là đáp ứng sự háo hức hồi hộp của chính người Hà Nội khi nóng lòng chờ đợi để được lắng nghe trực tiếp lần đầu

giọng ca vàng gắn với những ca khúc “ nghe để chết” (hoặc “quên chết” cũng vậy) của người nhạc sĩ huyền thoại. Trong

bối cảnh đó, sự tranh giành lợi ích thương mại giữa các công ty liên quan đến việc tổ chức biểu diễn của chị là có thể

hiểu được; đâu có phải “ đám tay sai Việt cộng kéo nhau đến gây gổ, làm tiền” như một tờ báo đề cập. Điều đáng phê

phán là sự tranh giành ấy đẩy giá vé lên quá cao - nhất là trong lần xuất hiện thứ hai của ca sỹ - khiến các bên đều thiệt,

mà thiệt thòi nhất là người nghe và ca sỹ. Tôi thích mọi sự phản biện, ít hay nhiều nó đều đem đến sự điều chỉnh, miễn ta

nói không sai sự thật.

Từ điển Webster nổi tiếng của Mỹ vừa thông báo sẽ cập nhật 150 từ mục mới, trong đó có “ pho” (phở) được định nghĩa

là “ món ăn nước được làm từ nước súp thịt bò hay thịt gà với sợi phở làm từ gạo”. Phải ghi nhận trước hết công lao của

người Việt ở đây đã khiến món ăn này trở thành khoái khẩu nơi xứ người. Nhưng cũng phải ghi nhận là tôi đã cố gắng

nhưng chưa tìm ra một quán phở như ý, kể cả nơi thủ phủ Bolsa, dẫu đã thử qua nhiều tiệm. Phở là nước dùng phải sực

nức mùi phở đặc trưng ngay từ cửa vào. Miếng thịt phải thế nào chứ đâu cứ nhiều và thái miếng dầy là đã làm nên bát

phở ngon (có khi còn ngược lại). Và bánh phở nữa, sao nhỉ, sao nhiều quán phở thế mà không có nguồn cung cấp bánh

phở tươi, cứ phải đem bánh đa khô nhúng nước? Nếu tiệm phở nào đó ở bên Mỹ cần, tôi sẵn sàng giới thiệu những “thợ”

phở hạng nhất qua làm chef, chỉ lấy giá hữu nghị một đô la chịu không?

Quan hệ thương mại Việt – Mỹ tăng tốc ấn tượng qua chỉ số kim ngạch buôn bán hai chiều hàng năm, mà Mỹ nhập nhiều

hơn xuất, nhưng khá lạ là rất ít hàng Việt được bán ở đây. Món cafe mà Việt Nam bảo đứng nhất nhì thế giới cũng không

có mặt. Đừng nói chế biến sâu làm tăng giá trị (kiểu như quảng cáo ở nhà về thứ café chuyên cho não sáng tạo (!) ấy à ?),

nội chế biến “nông”, đem nguyên hạt rang lên mà bán cũng chẳng thấy đâu. Mà thứ này trong các siêu thị đến từ hàng

chục quốc gia chứ đâu có ít (châu Á có Indonesia), đủ mọi màu sắc từ đen cháy classic french đến nâu nhạt carmenlita,

đủ mọi hương vị từ thuần đến loại thêm coca hay trà... Không có Việt Nam chen chân. Đành nghĩ rằng Việt Nam chỉ có

khả năng thu hái xong đóng bao xuất thô nguyên hạt để cuối cùng mang thương hiệu kẻ khác?

Tôi nghĩ các hội đoàn Việt ở đây nên tích cực góp phần quảng bá hàng Việt hơn nữa, có thể coi đó như là một trong

những nhiệm vụ quan trọng của cộng đồng. Như về ẩm thực thôi, nếu ta lập được những hội đồng trông coi riêng việc

này thì quá tốt. Món ăn Việt được ngợi ca ở những tiêu chí của ẩm thực hiện đại: bắt mắt, ít dầu mỡ, và đặc biệt là tươi

xanh (người Hoa cũng thích thú ở điểm này mà họ gọi là qing dan, không đồng nghĩa hoàn toàn với từ thanh đạm trong

tiếng Việt), vậy tại sao ta không nhấn mạnh nó? Và cũng nên giữ lấy cách chế biến, nguyên liệu và gia vị truyền thống, như

người Hàn, người Nhật ở đây làm với món kim chi của mình, chứ phở, mì Quảng, bún bò Huế...đã có vẻ khác xa gốc của

nó rồi.

Tôi có người anh em con dì con già, nghĩa là rất thân. Hồi kháng chiến chống Pháp, nhà anh ở trong thành còn gia đình tôi

ở Việt Bắc. Chiến tranh kết thúc, cả nhà anh di cư vào Nam. Bặt tin. Do đất nước nước chia cắt nhưng cũng một phần tại

lòng người. Ngại bóng ngại gió. Rồi khi thống nhất tôi từ trên núi đến tìm thì anh đang đi học tập. Đùng một cái, được tin

cả nhà đã đến Mỹ. Anh đi trước bằng thuyền rồi bảo lãnh, giỏi làm sao tất cả đều đến nơi an toàn và bây giờ đang ăn nên

làm ra. Anh em gặp nhau, mừng tủi. Anh bảo không đơn giản như chú nghĩ đâu. Được như hôm nay, phần không nhỏ là

nhờ ở sự hào phóng đùm bọc của người dân Mỹ, đáp lời kêu gọi của các tổ chức thiện nguyện. Đó cũng là một câu

chuyện dài…

Người Việt ở đây là người Việt Nam hay người Mỹ, hoặc giả bao nhiêu phần trăm này và bao nhiêu phần trăm kia? Nếu có

một câu hỏi như vậy thì tôi nghĩ bài viết này có lẽ cũng trả được phần nào. Cuối năm, mùa của lễ hội. Người Việt vừa

huyên náo cùng dân Mỹ trong hội hóa trang Halloween, quay sang đã thấy lễ Tạ ơn đến gần và đâu còn xa nữa, mùa Noel.

Nhưng vẫn nghe họ hỏi nhau : “ Tết này, bác về Việt Nam cả nhà à?”, “ Anh chị định ở lại bao lâu?”…Và vẫn kịp tổ chức

trong cộng đồng những lễ hội riêng như hội chợ La Vang đầy màu sắc ở Houston. Tôi có đọc được một vài bài viết liên

quan đến đề tài này, những gì là hằng tính Việt, những gì là cộng đồng Việt hải ngoại. Có bài kém, có bài được, cả về lập

lý lẫn chữ nghĩa văn chương.

Gần bốn chục năm rồi, cũng nên nói về chuyện này một cách cởi mở hơn.Những năm cuối của thế kỉ trước, ý kiến vẫn còn

đối nghịch: phủ định hay khẳng định? Mất hay được, ai mất ai được?

Trước năm 1975, người Việt định cư ở nước ngoài chỉ đếm đến con số vài chục ngàn. Sau 1975 tăng nhanh dần lên, bây

giờ đã là dăm ba triệu người. Nhờ một phần ở cộng đồng này, ta thấy thế giới xích lại gần hơn. Nhờ một phần ở cộng

đồng này, thế giới biết đến Việt Nam nhiều hơn. Cộng đồng Việt ở Mỹ là cộng đồng trẻ. Trẻ nghĩa là đang tràn năng

lượng, sung sức. Nếu hiểu khái niệm cộng đồng không chỉ là một tập hợp - tập hợp theo nghĩa đen và nghĩa rộng – mà

còn là một kết dính thì người Việt ở nước ngoài có lẽ chẳng kém người Trung Hoa, hơn cả người Hàn, người Nhật, người

Ấn, người Philippines… những dân tộc châu Á khác. Còn hơn cả người Trung Hoa, sự kết dính này luôn làm dậy sóng

lòng họ trước mỗi biến động của tình hình trong nước. Còn hơn cả người Philippines khi số tiền mà họ ki cóp tiết kiệm

hàng năm gởi về giúp người thân chẳng kém bao nhiêu số tiền người Phi ở nước ngoài đông gấp ba lần họ (13 triệu

người) gởi về. Sự kết dính đã làm mờ đi khái niệm tha hương, điều dễ tạo nên mặc cảm nơi người xa xứ. Trời ạ, đến vừa

phát hoảng lẫn phát khóc ở hội chợ La Vang, khi thấy những bà bán rau, bán cá (để lấy tiền ủng hộ nhà thờ), áo cánh đụp

hai ba chiếc cho đỡ lạnh, mẹt rau chậu cá bày bên đường, khê khê cái giọng nhà quê mời chào nào có khác gì ở chợ

Đường Cái gần Hà Nội?

Tôi vẫn đang hăm hở cuộc hành trình, chợt sờ vào túi không còn nghe cảm giác sột soạt, như ai đó thì bảo là đã “ viêm

màng túi”. Thế, đành phải dừng cuộc chơi. Từng một lần cưỡi ngựa xem hoa; còn lần này, một tháng rong ruổi bờ tây rồi

bắc và nam nước Mỹ, trải nghiệm sòng bài Las Vegas, kinh đô điện ảnh Hollywood, thung lũng khoa học Silicon và vân

vân, nhưng ngó vào bản đồ vẫn chỉ là một góc nhỏ xíu. Cả một vùng miền trung và miền tây nước Mỹ mênh mông với

những thành phố vừa nghe tên đã biết là rất Mỹ, đặc trưng Mỹ: Washington, New York, Philadelphia, Baltimore, Boston,

Atlanta, Chicago, Detroit…còn chưa biết ở đâu, mặt mũi như thế nào thì không hiểu đặt tiêu đề bài viết là: “Gặp gỡ nước

Mỹ” có phải là một sự liều lĩnh không đây?
Vũ Cao Phan (RFA)